Որչափ ալ մենք եղելութեանց միայն հետամուտ, անոնց մասին խորհրդածութեանց չենք մտներ, սակայն հնար չէ բոլորովին լուռ մնալ այն մեծ նշանակութեան մասին, զոր Հայ գիրի գիւտը եւ Հայ դպրութեան կազմութիւնն ունեցան մեր ազգին եւ մեր եկեղեցւոյն պահպանութեան եւ տեւողութեան վրայ։ Եթէ Հայոց եկեղեցին իրեն յատուկ գիրն ու գիրքերը չունենար, երբեք պիտի չկարենար իբր ինքնուրոյն եկեղեցի իր գոյութիւնը ապահովել, եւ պէտք էր, որ ձուլուէր եւ ընկղմէր որեւէ մէկ եկեղեցւոյ մէջ, որուն լեզուն ու գիրն ու գիրքը իրեն համար գործածական պիտի ըլլային։ Որեւիցէ հանրային մարմին մը, հնար չէ, որ լոկ իղձերու եւ զգացումներու ուժով կարենայ իր կեանքը ապահովել։ Կեանքը արտաքին եւ զգալի բան մըն է, եւ պէտք է, որ արտաքին եւ զգալի ոյժ մըն ալ գայ զայն ամրապինդ պահպանելու։ Հայը, որ քաղաքական կացութեան զօրութիւնը՝ հինգերորդ դարէն սկսելով կորսնցուց, եթէ չունենար իր գիրն ու գրականութիւնը, որ իբրեւ խարիսխ յուսոյ եւ իբրեւ հիմ հաստատութեան, անոր ապաւէնն եղաւ իր ալեծուփ վտանգներուն եւ իր ցրուած եւ վայրավատին կեանքին մէջ, այսօր հազիւ թէ Հայ ազգի մը յիշատակը մնացած կ’ըլլար, ինչպէս ի զուր կը փնտռուին Մարաց ու Պարթեւաց, Ասորեստանեայց եւ Բաբելացւոց հետքերը այժմեան աշխարհի մէջ։ Սահակի եւ Մեսրոպի խորաթափանց տեսութիւնը նշմարեց քաղաքական կեանքի քայքայեալ վիճակը, նախատեսեց ազգին սպառնացուած կորուստը, մարգարէական իմն հոգւով զգաց ապագային ապահովութեան պէտքը, կազմեց գիրերը, ստեղծեց գրականութիւնը, եւ փրկեց մեր ապագան։ Այսօր եթէ հայ կայ, աւելի քան Հայկայ արիւնը, Սահակի եւ Մեսրոպի միտքն է անոր կեանք տուողը, եւ այդ մեծ բարիքն ալ եկեղեցւոյ ծոցէն ծնաւ։ Որչափ միտքով բարձր, այնչափ հոգւով երկնային եւ սիրտով աստուածահաճոյ անձեր եղան Սահակ ու Մեսրոպ, եկեղեցականներու ընտիր խումբ մը պատեց շուրջը, եւ Սահակ-Մեսրոպ աշակերտութեան հարիւրեակը անընդհատ տեւեց Հայ Եկեղեցւոյ վարդապետներու եւ երէցներու դասակարգին մէջ։ Եկեղեցին էր՝ որ հովանաւորեց այս գործը, եկեղեցականներ էին՝ որ նուիրուեցան ազգաշէն մեծ գործին։ Գիրն ու գիրքը եկեղեցիով, եկեղեցին ալ գիրով ու գիրքով, իրարու անբաժան փաթթուած, դարերու փորձանքներուն, Հայուն անլուր տագնապներուն, Հայութեան անըմբերելու վտանգներուն դէմ անվտանգ ոյժ մը կազմեցին։ Տասնուհինգ դարերու մարտիրոսական նեղութիւններէ ետքը, եթէ այսօր տակաւին Հայ կայ եւ Հայութիւն կայ, եթէ մտաւորական կենաց յաջողակ եւ քաղաքական կենաց ընդունակ սերունդ մը, ազգ մը ընդհանուր աշխարհի զարմանքը կը գրաւէ, զայն պէտք է իրաւամբ Սահակի եւ Մեսրոպի անմահական գործին արդինքը ճանչնալ եւ խոստովանիլ։ Օրհնենք անոնց յիշատակը, եւ դառնանք պատմութեան։