Ավետ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ

————————————–

«ՏՅԱՌՆԸՆԴԱՌԱՋԸ»՝ ԸՍՏ ԹՈՐՈՍ ՌՈՍԼԻՆԻ

Քառասուն օրական Հիսուս Քրիստոսի գալուստը տաճար

Եկեղեցական կերպարվեստի ակունքն Աստվածաշունչ մատյանն է՝ միջնադարի արվեստագետին ուղղություն և ստեղծագործական ներշնչանք տվող աստվածային հայտնությունը։ Դեռևս քրիստոնեության արշալույսին, երբ Ավետարանը նոր էր քարոզվում, երբ նոր-նոր կազմավորվում էր Եկեղեցին, կարիք զգացվեց այնպիսի մի նոր արվեստի, որտեղ խոսքն ու պատկերը, փոխադարձաբար լրացնելով իրար, պիտի կազմեին անքակտելի միություն։ Այդպես գրավոր խոսքը՝ Սուրբ Գիրքի տնօրինական պատմությունները, ոչ միայն գծագրվեցին պատկերի ու գույնի մեջ, ոչ միայն դարձան տեսանելի, այլև մեկնաբանվեցին պատկերագրական բոլոր հնարավոր արտահայտչամիջոցներով և խորհրդանշանի լեզվով։ Բայց պատկերը, ծնվելով խոսքից, պետք է խոսքով էլ հասկանալի դառնար։ Այդ պատճառով էլ միջնադարի արվեստագետները Սուրբ Գրքին զուգահեռ, հատկապես, երբ լուծում էին տեսական խնդիրներ, մեծապես օգտվում էին նաև Եկեղեցու սրբազան ավանդությունից, մեկնողական գրականությունից, նաև պարականոն ու ավանդազրույց գրվածքներից։ Տեսության և պրակտիկ ստեղծագործության արդյունքում էլ Ընդհանրական Եկեղեցում հիմնավորվեցին աստվածաշնչյան թեմաների պատկերագրական-պատկերաստեղծական կանոնները, առանց որոնց հնարավոր չէ պատկերացնել եկեղեցական արվեստը։ Դրա առավել ակնառու օրինակը միջնադարյան մանրանկարչությունն է, որտեղ խոսքն ու պատկերն կողք- կողքի են համադրված ձեռագիր մատյանում։

Տերունական մանրանկարներում իր ուրույն տեղն ունի «Տյառնընդառաջը», որի վաղագույն պատկերումները քրիստոնեական արվեստում ի հայտ են եկել Ե դարում և հասել պատկերագրական մշակվածության Թ-Ժ դարերում։ Իսկ հայկական մանրանկարչական արվեստում «Տյառնընդառաջի» առաջին պատկերները հայտնի են Ժ-ԺԱ դարերից։

«Տյառնընդառաջի» գրական հիմքը Ղուկասի Ավետարանն է (Բ 21-40)։ Մարիամն ու Հովսեփը քառասուն օրական Հիսուսին բերում են Երուսաղեմի տաճար, որպեսզի կատարեն Մովսիսական Օրենքի պատվիրանը։ «Ամեն արու զավակ, որ արգանդ է բացում, Տիրոջ համար սուրբ պիտի կոչվի»։ Եվ Տիրոջ Օրենքում ասվածի համաձայն՝ ընծա պետք է տալ մի զույգ տատրակ կամ աղավնու երկու ձագ» (23-24)։ Երուսաղեմում ապրող մի «արդար ու աստվածավախ» (25) մարդ, որ ակնկալում էր Իսրայելի մխիթարությունը, Սուրբ Հոգով առաջնորդված՝ գալիս է տաճար, քանի որ նրան հրամայված էր. «Մահ չտեսնել, մինչև որ տեսներ Տիրոջ Օծյալին» (26)։ Նրա անունը Սիմեոն էր։ Սուրբ Հոգով լցված Սիմեոնը գիրկն է առնում Մանուկ Հիսուսին ու ասում. «Այժմ, ո՛վ Տեր, խաղաղությամբ արձակիր քո ծառային՝ ըստ քո խոսքի. որովհետև աչքերս տեսան փրկությունը քո, որ պատրաստեցիր բոլոր ժողովուրդների առաջ, լույս, որ կլինի հայտնություն հեթանոսների համար և փառք՝ Իսրայելի քո ժողովրդի համար» (29-32)։ Սիմեոնն օրհնում է Հիսուսի ծնողներին ու դիմելով Մարիամին՝ ասում. «Ահա՛ սա նա է, որ պատճառ է դառնալու Իսրայելի մեջ շատերի անկման ու բարձրացման և նշան՝ հակառակության։ Իսկ քո հոգու միջով էլ սուր պիտի անցնի, որպեսզի բազում սրտերի խորհուրդներ հայտնի դառնան» (34-35)։

Տաճարում էր նաև Աննա մարգարեուհին, որ ութսունչորս տարեկան այրի կին էր։ Նա չէր հեռանում տաճարից և աղոթքով ու ծոմապահությամբ գիշեր-ցերեկ ծառայում էր Աստծուն։ Աննան ևս գոհություն է հայտնում Աստծուն և. «Խոսում էր Մանկան մասին բոլոր նրանց հետ, որոնք Երուսաղեմի փրկությանն էին սպասում» (38)։ Համառոտ այսքանն է Ղուկաս ավետարանչի պատմածը։

1262 թվականին հայկական մանրանկարչության Վարպետաց Վարպետը՝ Թորոս Ռոսլինը, կաթողիկոսանիստ Հռոմկլա ամրոցում Հայոց Կոստանդին Ա Բարձրաբերդցի Կաթողիկոսի եղբոր որդու՝ Թորոս քահանայի պատվերով գրեց և նկարազարդեց մի Քառավետարան («Սեբաստիայի Ավետարան», Բալթիմոր, Ուոլթերս պատկերասրահ), որի 211ա թերթին «Տյառնընդառաջ» մանրանկարն է։

Մանրանկարի կենտրոնում՝ ոսկե խորքի վրա, վեր է հառնում Երուսաղեմի տաճարն ակնարկող խորհրդանշական կառույցը, որի քառասյուն, քառախոյակ վերնամասը պսակված է չորս կամարներով, իսկ հորիզոնական-ուղղանկյուն տանիքին (թվում է, թե դուրս է ելնում) մի եռանկյունի է՝ կենտրոնում վեցթևանի աստղ։ Տանիքի տակից կախ են ընկած երեք ճրագակալ։ Տաճարի ներքին տարածքը (խորքը) կապույտ է։

Տաճարից ցած՝ մանրանկարի ստորին մասում, քառակողմ զոհասեղանն է, որը դրված է վարից վեր նեղացող եռաստիճան երկնագույն պատվանդանին։ Զոհասեղանը ծածկված է սպիտակ (տեղ-տեղ՝ դեղնավուն) կտորով, որը զարդարված է հուշկապարիկների պատկերներով։ Հուշկապարիկներն ամփոփված են երկերիզ շրջանակների մեջ։ Զոհասեղանի վրա խաչազարդ գիրք է պատկերված՝ ծածկված թափանցիկ ծիրանի քողով։ Թորոս Ռոսլինը տաճարն ու զոհասեղանը ներկայացրել է համապատասխան՝ հակադարձ հեռանկարի սկզբունքին։

Մանրանկարի աջ մասում Մարիամն ու Հովսեփն են, ձախում՝ Սիմեոնն ու Աննան։ Մարիամը Մանուկ Փրկչին հանձնում է Սիմեոնին, ով երկյուղածորեն իր գիրկն է ընդունում Տիրոջը՝ թաշկինակով ծածկած ձեռքերով։ Ընդ որում, Սիմեոնն ու Մարիամն ասես իրար ընդառաջ գալու քայլ են անում. թեքվել են զոհասեղանի վրա, քանի որ վերջինս ուղիղ Հիսուսի ոտքերի տակ է։

Մարիամի ետևում Հովսեփն է։ Ձեռքերի մեջ պահել է զոհաբերության համար նախատեսված տատրակները։ Սիմեոնի ետևում Աննան է։ Նրա ձախ ձեռքին բացված գալարափաթեթ է, իսկ աջ ձեռքն ուղղված է դեպի վեր՝ դեպի տաճարի եռանկյունին։ Մեծ մանրանկարչի վրձնած կերպարներում առավել արտահայտիչը նրանց դեմքերն են՝ գեղեցիկ, խոհական, առինքնող, տոգորված դրամատիկ շնչով։ Նրանք բոլորը լուսապսակով են (Հիսուսինը՝ խաչազարդ) և ավանդական հագուստով՝ քիտոն և թիկնոց (Հիսուսի թիկնոցը ծիրանի է), գլխաշոր (Մարիամ և Աննա)։ Տարբերությունը հանդերձի գույների մեջ է։ Մանրանկարի հորինվածքային և գաղափարական կենտրոնը տաճար-Մանուկ Հիսուս-զոհասեղան ուղղահայաց առանցքն է։ Այդ առանցքին ստորադաս է Մարիամ-Հովսեփ և Սիմեոն-Աննա կերպարների դեպի զոհասեղանն ու Մանուկ Հիսուսն ուղղված ռիթմիկ հորիզոնականը։ Այդպիսով մանրանկարի ընդհանուր հորինվածքի ուղղահայաց և հորիզոնական դասավորությունը (Հիսուսը կենտրոնում) յուրատեսակ խաչ է կազմում։

Կերպարների՝ Աննա-Հովսեփ ուղղահայաց-ստատիկ դիրքին համաձայնում է տաճար-զոհասեղան ուղղահայացը, որը ողջ մանրանկարին հաղորդում է շեշտված կայունություն։ Սիմեոն-Մանուկ, Հիսուս-Մարիամ կենտրոնական խումբը պատկերաստեղծական այլ գործառույթ ունի. այն ավելի աշխույժ է, ինչը նպաստում է մեղմելու հորինվածքի անշարժությունը։ Այդ խնդիրն է հետապնդում նաև կերպարների հանդերձների չափավոր ծավալային ծալքավորումը։ Կերպարների՝ դեպի վեր ձգվող համաչափությունները, տաճարը խորհրդանշող ճարտարապետական կառույցի հետ միասին, յուրօրինակ կոթողայնություն են հաղորդում ողջ պատկերին։ Իսկ մանրանկարի գունային միջավայրը՝ ոսկու, ոսկեգույնի և հատկապես կապույտի տարբեր երանգների օգտագործումով, ստեղծում է ընգծված խորհրդավոր մթնոլորտ։ «Տյառնընդառաջի» հորինվածքը՝ իր բոլոր բաղադրիչներով, մեզ է ներկայանում որպես անկրկնելի գեղարվեստական ստեղծագործություն։ Այստեղ մտածված, մշակված ու ներդաշնակ է յուրաքանչյուր մանրամասն, ամեն ինչ համամասնորեն ենթարկված է հորինվածքի ընդհանուր գաղափարին ու թելադրանքին։ Այդպիսով՝ մանրանկարի գեղարվեստական արժանիքը համահունչ է նրա ասելիքին։ Պատմողականն ու խորհրդաբանականը միաձույլ են, միտված բացահայտելու աստվածային խոսքի բազմախորհուրդ և բազմաշերտ նիստերը։

Ահա սա է Թորոս Ռոսլինի վրձնած «Տյառնընդառաջ» մանրանկարը։ Որպես ավետարանական պատումի պարզ նկարագրություն՝ այն հետևում է բուն տեքստին։ Սակայն, երբ ուշադրություն ենք դարձնում կերպարներին ու պատկերագրական մանրամասներին, տվյալ դեպքում՝ պատկեր-խորհրդանշաններին, ապա մանրանկարը ավելի խոսուն է։ Դիտարկենք դրանցից մի քանիսը։

ԵՌԱՆԿՅՈՒՆԻՆ, ԱՍՏՂԸ ԵՎ ԵՐԵՔ ՃՐԱԳԱԿԱԼՆԵՐԸ-ՀԻՍՈՒՍ ԹԱԳԱՎՈՐ

Քրիստոնեական արվեստի խորհրդաբանության մեջ եռանկյունին Սուրբ Երրորդության (ավելի ուշ շրջանում նաև Հայր Աստծո) նշանակն է։ Ճրագը խորհրդանշում է Աստծուն նվիրվելն ու Աստծո մասնակցությունը կատարվող իրադարձություններին։ Աստղը շատ ավելի բազմանշանակ է։ Մանրանկարներում դա սովորաբար Բեթղեհեմյան ուղեցույց աստղն է, որն ըստ Եկեղեցու հայրերի մեկնաբանության՝ բանական էություն է՝ կերպարանափոխված հրեշտակ կամ նույն ինքը՝ Սուրբ Հոգին։ Եթե աստղը վեցթևանի է (Դավթի աստղ), ապա միաժամանակ խորհրդանշում է նաև աստվածային արարչագործությունը։

Աստղի խորհրդաբանությունը գալիս է Հին Կտակարանից, մասնավորապես. «Ծագելու է Հակոբի աստղը» մարգարեությունը Եկեղեցու ընկալմամբ խորհրդանշում է ոչ միայն Մեսիա- Փրկչին, այլև Նրա ապագա գալուստը (Թիվք ԻԴ 17)։ Նոր Կտակարանում, որտեղ փրկագործությանը վերաբերող մարգարեություններն արդեն կատարված են, Հիսուսի բոլոր տնօրինությունները արդեն իրականացված, աստղը պահպանում է իր սկզբնական իմաստը. «Ես՝ Հիսուսը…։ Ես արմատ և սերունդ եմ Դավթից, պայծառ աստղը առավոտի, Հոգին և Փեսան, որ գալու եմ» (Հայտն. ԻԲ 16-17)։ Եթե Հին Կտակարանում խոսքը վերաբերում է Փրկչի մարդեղությանը՝ Առաջին գալուստ, ապա Նոր Կտակարանում խոսքը վախճանաբանական իմաստ ունի՝ Երկրորդ գալուստ (Վերջին դատաստան)։ Այդպես աստղն առնչվում է Հիսուս Քրիստոսի մեսիական առաքելության հետ՝ ներառյալ այդ առաքելության սկիզբն ու վախճանը. «Ես եմ Ալֆան և Օմեղան, Առաջինը և Վերջինը» (Հայտն. Ա 10)։ Հետևաբար, որպես համապարփակ խորհրդանիշ, ամբողջովին վերաբերում է Հիսուս Քրիստոսին, այն խորհրդաբանում է Փրկչի մասին, Ով ըստ Հին Կտակարանի մարգարեությունների՝ իր անձի մեջ միավորում է փրկչական-ծառայական երեք կողմ՝ թագավորական, մարգարեական և քահանայապետական։

Աստղի մասին Ղուկաս ավետարանիչը քառասուն օրեկան Հիսուսի տաճար գալու պատմության մեջ չի հիշատակում։ Մատթեոսի Ավետարանն է (տես Բ 2, 7, 9-10) այն գրական հիմքը, որտեղից աստղի պատկերումն անցել է Հիսուսի Ծննդյան և Մոգերի երկրպագության մանրանկարների պատկերագրական համակարգ։ Դա Բեթղեհեմյան աստղն է։

Եկեղեցու մեծանուն հայրը՝ Ս. Եփրեմ Ասորին, իր «Քառավետարանի մեկնության» մեջ Բեթղեհեմյան աստղի մասին գրում է. «Աստղը հայտնվեց, քանի որ դադարեցին մարգարեությունները։ Գալիս էր աստղը, որպեսզի ցույց տար, թե Ո՞վ է Նա, Ում մասին խոսում էին մարգարեները»։ Իսկ մարգարեն ասում է. «… Մեզ համար Մանուկ ծնվեց, մի Որդի տրվեց մեզ, որի իշխանությունը Իր ուսերի վրա պիտի լինի. Նա պիտի կոչվի Մեծ խորհրդի հրեշտակ, Սքանչելի խորհրդակից, Աստված հզոր, Իշխան, Հայր հանդերձյալ աշխարհի։ … Մեծ է Նրա իշխանությունը, և Նրա խաղաղությունը սահման չունի։ Նա պիտի նստի Դավթի աթոռին, առաջ պիտի տանի նրա թագավորությունը…» (Եսայի Թ 6-7)։

Հետևելով աստղի ընթացքին՝ մոգերը գալիս են Երուսաղեմ և հարցնում. «Ո՞ւր է հրեաների արքան, որ ծնվեց, որովհետև Նրա աստղը տեսանք արևելքում և եկանք Նրան երկրպագելու» (Մատթ. Բ 2)։ Նրանք փնտրում են հրեաների արքային, գտնում Բեթղեհեմում և մատուցում իրենց ընծաները՝ ոսկի, կնդրուկ և զմուռս (11)։ Մոգերի նվիրաբերած ընծաներից ոսկին խորհրդանշում է Մեսիա-Փրկչի արքա լինելը, Նրա արքայական-թագավորական ծառայությունը։

Հետևաբար մեր մանրանկարում պատկերված է Բեթղեհեմյան աստղը։ Նա պետք է մոգերին ցույց տար այն ճանապարհը, որ տանում էր դեպի Մեսիա-Փրկիչը՝ հրեաների արքան։

Սակայն աստղի առկայությունը «Տյառնընդառաջ» մանրանկարում զուտ խորհրդաբանական չէ։ Այն նաև ցույց է տալիս ավետարանական պատմությունների ժամանակագրական ընթացքը։ Մատնանշում է, որ մոգերի այցը Մանուկ Հիսուսին տեղի է ունեցել տյառնընդառաջից հետո։ Դրա վկայությունը Սուրբ Ընտանիքի փախուստն է Եգիպտոս, որը տեղի ունեցավ անմիջապես նրանց այցելությունից հետո (տես Մատթ. Բ 13-14)։ Արդեն ժամանակ չկար Մանուկ Հիսուսին բերելու Երուսաղեմ, քանի որ մոգերը տեղեկացրել էին Հերովդեսին հրեաների Թագավորի ծննդյան մասին, և նա տենդագին որոնումների մեջ էր՝ գտնելու և սպանելու Փրկչին։

Այդպիսով՝ Բեթղեհեմյան աստղի ներկայությունը «Տյառնընդառաջ» պատկերում ազդարարում է Հիսուսի՝ Մեսիա-Փրկչի թագավորական ծառայության մասին։ Այդ պատճառով էլ Թորոս Ռոսլինը Նրան պատկերել է արքայական ծիրանի թիկնոցով։ Հիսուսը Թագավոր է՝ Տերը և Արարիչը երկնքի և երկրի։

ԱՆՆԱ ՄԱՐԳԱՐԵՈՒՀԻՆ ԵՎ ԲԱՑՎԱԾ ԳԱԼԱՐԱՓԱԹԵԹԸ-ՀԻՍՈՒՍ ՄԱՐԳԱՐԵ

Մանրանկարների պատկերագրության մեջ գալարափաթեթը հինկտակարանյան մարգաեությունների նշանակն է։ Երբեմն գալարափաթեթի իմաստն ավելի կոնկրետ է՝ այն խորհրդանշում է Եսայի և Երեմիա մարգարեներին ու նրանց մարգարեությունները, նաև առաքյալների, ովքեր Ավետարանի լույսով մեկնաբանեցին Հին Կտակարանի մարգարեությունները։

Մեր մանրանկարում գալարափաթեթն Աննա մարգարեուհու աջ ձեռքին է։ Ձախ ձեռքը նա ուղղել է վեր՝ դեպի եռանկյունու միջի աստղը։ Մանրանկարի այս հատվածի ասելիքը ամբողջանում է մարգարեուհու ձախ ձեռքի շարժման միջոցով։ Նա մատնանշում է Բեթղեհեմյան աստղը, որը «հայտնվեց, քանի որ դադարեցին մարգարեությունները»։ Աստղը, Աննա մարգարեուհին, գալարափաթեթը խորհրդանշում են մարգարեությունների դադարումը։ Մանուկ Հիսուսը տաճարում է։ Տաճար եկողը Մեսիա-Փրկիչն է՝ Մարգարեն։ Նա, Ով ավետարանելով պիտի հայտներ Հոր կամքը, պետք է տար հավատի և բարեպաշտության Օրենքը։ Խորհրդանշանները բացահայտում են Մեսիա-Փրկչի Մարգարեական ծառայությունը։

ՍԻՄԵՈՆԻ ԿԵՐՊԱՐԸ

Սիրաքի որդի Հեսուն իր գրքում գովերգում է Եսայի մարգարեին և համարում «մեծ և ճշմարիտ» (ԽԸ 25, 27-28, գրաբարյան Աստվածաշնչում այս գլուխը բացակայում է)։ Նրան երկրորդում են նաև Եկեղեցու հայրերն ու հեղինակները, մասնավորապես Եվսեբիոս Կեսարացին Եսայուն անվանում է «մեծ ու զարմանահրաշ մարգարե», Թեոդորետոսը՝ «ամենաաստվածային», Իսիդոր Պելուսիոտը՝ «ամենախորաթափանց ու ամենաիմաստուն», Ս. Հերոնիմոսը Եսայուն համարում է «ոչ միայն մարգարե, այլև ավետարանիչ ու առաքյալ», նույնակարծիք են նաև Ս. Կյուրեղ Ալեքսանդրացին և Օգոստինոս Երանելին։ Ինչո՞ւ է Եսային արժանացել նման բարձր գնահատանքի։ Որովհետև նա միակն է բոլոր մատենագիր մարգարեների մեջ, որ նախապես խոսել է Մեսիա-Փրկչի տնօրինությունների՝ Նրա ծնունդից մինչև համբարձում, հրեաների մերժման և հեթանոսների բարձրացման մասին։ Եվ խորհրդանշական է նաև Եսայի անունը, որ նշանակում է Աստծո փրկություն։

Մարգարեության Է գլխում Եսային գրում է. «Ահա կույսը պիտի հղիանա ու Որդի ծնի, և Նրա անունը պիտի լինի Էմմանուել» (14)։ Կա մի ավանդություն, ըստ որի՝ Սիմեոնը մեկն էր յոթանասուներկու թարգմանիչներից, ովքեր Պտղոմեոս Եղբայրասեր թագավորի հրամանով Հին Կտակարանը եբրայերենից թարգմանեցին հունարենի։ Երիտասարդ Սիմեոնը, Եսայու գիրքը թարգմանելիս, երբ հանդիպում է «Ահա կույսը պիտի հղիանա ու Որդի ծնի» տողին, երկյուղում է, որ մի գուցե հեթանոսները կարդալով կգայթակղվեն ու չեն հավատա։ Եվ ջնջում է գրածը։ Ապա քնում է և արթնանալով տեսնում, որ ջնջածը կրկին տեղում է, սակայն գրված է ոսկյա տառերով։ Սիմեոնն արտասվում է և երանի տալիս նրանց աչքերին, ովքեր կտեսնեն կուսածին Մանկանն ու կգրկեն Նրան։ Եվ Աստված, արձագանքելով այդ արդար մարդու բաղձանքին, ասում է. «Մահ չես տեսնի, մինչև տեսնես Տիրոջ Օծյալին»։ Այդ սպասումով Սիմեոնը ապրում է 344 տարի՝ մինչ այն օրը, երբ Սուրբ Հոգու կանչով գալիս է տաճար՝ իր գիրկն ընդունելու Մանուկ Փրկչին և տեսնելու Նրա մորը։ Այս ավանդությունն էլ առիթ է տվել կոչել նրան Սիմեոն Ծերունի։

Եկեղեցու ծոցում ծնված այդ ավանդությունը, որ արդեն հայտնի էր Ժ դարում՝ մասնավորապես եկեղեցական պատմիչ Նիկիֆոր Կալլիստին (այդ ավանդության մեկ այլ խմբագրություն ծանոթ է Ս. Գրիգոր Նարեկացուն. տես «Քառասնօրեայ գալստեան Տեառն» տաղը) Սուրբ Աստվածածնի անսերմ հղիացման և Աստվածորդու մարդեղացման մասին մարգարեությունը կապում է «Տյառնընդառաջի», ավելի կոնկրետ՝ Սիմեոնի անձի հետ։ Այս ավանդության առաջացման պատճառը հավանաբար Ղուկաս ավետարանչի հետևյալ տողն է. «Սուրբ Հոգուց հրամայված էր իրեն (այսինքն՝ Սիմեոնին – Ա. Ա.) մահ չտեսնել, մինչև որ տեսներ Տիրոջ Օծյալին» (26)։ Հարկավոր էր բացատրել Սիմեոնի երկարակեցության գաղտնիքը։

Այդ է պատճառը, որ մանրանկարներում Սիմեոնը պատկերվում է ծերունու տեսքով։ Այդպես է նաև Թորոս Ռոսլինի մոտ։ Սիմեոնը ներկայացված է սպիտակ, երկար մազերով և սպիտակ մորուքով։ Այդ ծերունին վկան ու խոստովանողն է Եսայու նկարագրած Փրկիչ-Մեսիայի (ԾԳ 1-12), Եսայու մարգարեության կատարման։ Ավելին, ըստ Ղուկասի՝ Սիմեոնը, գիրկն առնելով Մանուկ Հիսուսին, ինքը ևս մարգարեանում է։ Սակայն այդ մարգարեությունը վերաբերում է հետագա իրադարձություններին, որոնք գրանցված են Նոր Կտակարանում։ Սիմեոնը կապող օղակ է հնի և նորի միջև։ Նա ծերունի է։ Այդ ծերությունը խորհրդանշում է Հին Ուխտը՝ անկատար Օրենքը, որն ի զորու չէ փրկելու, բայց Սիմեոնը, Օրենքի պատվիրանների տակ կքած, որպես հավատով սրբագործված սպասումի պարգև, իր գրկում ունի Մեսիա-Փրկչին՝ Նրան, Ով մարդկանց հետ կապելու է Նոր Ուխտ, տալու է Նոր Օրենք՝ այս անգամ արդեն շնորհական՝ Կատարյալ ու Փրկագործող։ «… Երբ ժամանակը իր լրումին հասավ, Աստված ուղարկեց Իր Որդուն, որը ծնվեց կնոջից և մտավ օրենքի տակ՝ փրկելու համար նրանց, որ օրենքի տակ էին, որպեսզի մենք որդեգրություն ընդունենք» (Գաղատ. Դ 4-5)։ Ժամանակը լրացել է… Հիշենք, որ մեր մանրանկարում Սիմեոն Ծերունին քառասունօրյա Հիսուսին պահել է զոհասեղանի վրա։

ԶՈՀԱՍԵՂԱՆԸ-ՀԻՍՈՒՍ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏ

Զոհասեղանը ծածկված է հուշկապարիկների պատկերներով։ Հուշկապարիկները հիշատակվում են գրաբարյան Աստվածաշնչում՝ կրկին Եսայու մարգարեության մեջ (ԺԳ 21, ԼԴ 11, 14)։ Առաջին անգամ՝ երբ Եսային մարգարեանում է Բաբելոնի վախճանը, երկրորդ անգամ՝ երբ նա խոսում է Եդոմի դատաստանի մասին։ Հրեաները խուսափում են Աստծո կամքը կատարելուց, ընկնում անհավատության մեջ, ընդօրինակում հեթանոսների ամբարշտությունը, երկրպագում կուռքերին, և որպես հետևանք՝ վրա է հասնում աստվածային պատիժը՝ ամայանում է նրանց երկիրը, ժողովուրդն էլ հայտնվում է գերության մեջ։ Սակայն Տերը, Իր մեծ ողորմածությունից դրդված, փրկում է գերությունից Իր ժողովրդին, հարվածում և կործանում է հեթանոսներին ու նրանց քաղաքները։ Ահա Բաբելոնի և Եդոմի ավերակներում էլ, որպես ավերումի և մահվան նշանակ, բնակվում են հուշկապարիկները։

Բայց այնուամենայնիվ տարօրինակ ու անհասկանալի է տեսնել Երուսաղեմի տաճարի զոհասեղանին պատկերված հուշկապարիկներին։ Ի՞նչ առնչություն կարող է ունենալ հեթանոսական դիցաբանությունից վերցված կես կին – կես թռչուն ճիվաղը Հիսուս Քրիստոսի տնօրինություններից մեկին վերաբերող մանրանկարի հետ։ Պարզվում է՝ ունի։

Հուշկապարիկ երևակայական կենդանին, ըստ հեթանոսական առասպելաբանության, բնակվում է ծովում կամ ավերակներում և նույնական է հունական դիցաբանության Սիրենային։ Հուշկապարիկ-սիրենաները, գայթակղելով մարդկանց քաղցրահունչ երգերով, կործանում են նրանց՝ սպանում և տանում խավարի ստորերկրյա թագավորություն, այլ խոսքով՝ դժոխք։ Սիրենան մահվան խորհրդանիշն է։ Պատահական չէ, որ անտիկ շրջանի գերեզմանաքարերին շատ հաճախ կարելի է հանդիպել դրանց պատկերներին։ Սակայն հետագայում, մասնավորապես միջնադարյան արվեստում Սիրենա խորհրդանիշը, կրելով որոշ քրիստոնեական-իմաստային ազդեցություններ, փոխակերպվեց դրախտահավքի՝ Սերենայի՝ կույս թռչնի, որը իջնում է դրախտից երկիր և հիացնում մարդկանց իր երգով։ Եվ քանի որ դրախտը կյանքի խորհրդանիշն է, ուրեմն «Տյառնընդառաջ» մանրանկարում հուշկապարիկի խորհրդանշական իմաստը երկուսն է՝ էապես իրար հակադիր հասկացություններ՝ մահ և կյանք, դժոխք և դրախտ։ Անշուշտ, միջնադարի արվեստագետը քաջատեղյակ էր հուշկապարիկների երկակի նշանակությանը։

Զոհասեղանին խաչազարդ գիրք է դրված և ծածկված է թափանցիկ, ծիրանի քողով։ Գիրքը, որպես խորհրդանշան, պատկերագրության մեջ աստվածային հայտնության խորհուրդն ունի, իսկ երբ խաչազարդ է, ապա խորհրդանշում է հավատը։ Ուրեմն այս խորհրդանշանի նախնական իմաստն է՝ հայտնություն և հավատ։ Սակայն գիրքը քողածածկ է։ Այդ քողը նշանակն է Հին Ուխտի ստվերակերպության, որտեղ տարբեր օրինակներով թաքնախորհուրդ ծանուցվում է Մեսիա-Փրկչի ինչպիսին լինելը։ Մասնավորապես Փրկչի գալուստով և քավչարար մահվամբ՝ խաչելությամբ կիրականանա տնօրինական անցումը մահվանից դեպի կյանք, դժոխքից դեպի դրախտ։ Սա են ակնարկում գրքի վրայի խաչն ու Մանուկ Հիսուսի խաչազարդ լուսապսակը։ Այդ զոհաբերական մահվան խորհրդանիշն է բուն զոհասեղանը և նրա եռաստիճան պատվանդանը, որը խորհրդանշում է Գողգոթայի բարձունքը։ Եսային, կանխասելով Մեսիա-Փրկչի խաչելությունը, գրում է. «… Նա խոցվեց մեր մեղքերի համար և մեր անօրենությունների համար դատապարտվեց. մեր խաղաղության համար Նա պատիժ կրեց, և Նրա վերքերով մենք բժշկվեցինք։ … Ինչպես ոչխար՝ Նա մորթվելու տարվեց, և ինչպես գառ՝ անմռունչ կանգնած է խուզողների առաջ…» (ԾԳ 5, 7):

Հիսուսը գալիս է տաճար, որպեսզի կատարվի Օրենքը, որը զոհ է պահանջում։ Այդ նպատակով տաճար են բերվում երկու տատրակ։ Սակայն մանրանկարի խորհրդաբանությունն այլ բան է ասում։ Զոհը Ինքը Հիսուսն է, ավելին՝ Նա ոչ միայն զոհաբերվողն է, այլև զոհ մատուցողը։ Մեսիական ծառայության այս կողմը վերաբերում է Հիսուսի Քահանայապետ լինելուն։ «… Շատ քահանաներ եղան, որովհետև մահը արգելք էր լինում, որ նրանք տևապես քահանա մնան։ Իսկ սա (Հիսուս Քրիստոսը – Ա. Ա.), հավիտենական լինելու պատճառով, ունի անանց քահանայություն։ …Ինչպես այլ քահանայապետներ, պետք չունի նախ իր մեղքերի համար զոհեր մատուցելու և ապա՝ ժողովրդի մեղքերի համար. իսկ Քրիստոս մեկ անգամ առ միշտ կատարեց այդ բանը, քանի որ Ինքն Իրեն պատարագ մատուցեց։ …Քրիստոս ոչ թե ճշմարտության օրինակ եղող ձեռակերտ սրբարանը մտավ, այլ՝ բուն իսկ երկինքը… ոչ էլ նոխազների և զվարակների արյունով, մի անգամ ընդմիշտ Իր իսկ արյամբ մտավ սրբարան՝ հավիտենական փրկություն ապահովելով…» (Եբր. Է 23-24, 27, Թ 12)։

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Թորոս Ռոսլինի «Տյառնընդառաջ» մանրանկարի բոլոր դիտարկված կերպարներն ու խորհրդանշանները ցույց են տալիս, որ սա Ղուկասի Ավետարանի համապատասխան դրվագի գեղարվեստական պարզ վերապատումը չէ։ Մանրանկարի պատմողական կողմին գումարվել է նաև խորհրդաբանականը՝ սիմվոլների օգնությամբ բացահայտվող պատկերի ներքին իմաստը, որը խոսում է Մեսիա-Փրկչի՝ Հիսուս Քրիստոսի ծառայական կերպերի մասին։ Նա Թագավոր է, Մարգարե և Քահանայապետ։ Երկնքի և երկրի՝ հոգևորի ու նյութականի Արարիչն ու Տերը՝ Թագավորը, գալիս է երկիր, մարգարեանում-ավետարանում է արարածի փրկության մասին և հանուն այդ փրկության՝ որպես մշտնջենական Քահանայապետ՝ զոհաբերում է Ինքն Իրեն։ Իսկ զոհաբերությունը կատարվելու է խաչի վրա։ Դա է ակնարկում մանրանկարի պատկերաստեղծական-հորինվածքային ուղղահայաց ու հորիզոնական խաչաձևը։ Ուրեմն մանրանկարը ոչ միայն քառասուն օրական Հիսուսի Երուսաղեմի տաճար գալու մասին է, ոչ միայն բացահայտում է Հիսուսի Ով լինելը, այլև անդրադառնում է Խաչի խորհրդին։

--------------------------------------------------------------

Սույն աշխատանքը Լուսամուտին տրամադրելու համար

մեր խորին շնորհակալությունն ենք հայտնում

«Քրիստոնյա Հայաստան» թերթի խմբագրությանը,

ի մասնավորի գլխավոր խմբագիր

Տիկին Աստղիկ Ստամբոլցյանին: