Գ

ԻՆՉՈՒ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԲԱԺԱՆԵԱԼ Է

«Հոգին է կենդանարար, մարմին ինչ ոչ օգնէ» ( Յովհ . Զ . 64)։

Մեր նախորդ գրութեան մէջ աշխատեցանք ցոյց տալ թէ Հոգեգալուստը միարար շարժում մըն էր, եւ թէ՝ Քրիստոնէական կրօնքի նպատակն էր չէզոքացնէլ ընկերութեան մէջէն ջլատիչ ոյժերը, եւ առնուազն բարի կամեցողութեան տէր մարդերը առաջնորդել դէպի համամարդկային եղբայրութիւն եւ համատարած խաղաղութիւն: Այսօր սակայն դժբախտ իրականութիւն է որ Քրիստոնէութիւնը աշխարհին կը ներկայանայ բաժան–բաժան հատուածներով: Ինչպէ՞ս բացատրել այս երեւոյթը. ուրկէ՞ մտաւ բաժանման որդը այս երբեմնի միաձոյլ ու միաձուլող շարժումին մէջ:

Այս հարցումը նման է, գրեթէ նոյն է, այն միւս յաւիտենական հարցումին հետ, որ գրեթէ ամէն ոք ինքզինքին եւ ուրիշներու կ’ընէ, առանց գոհացուցիչ՝ առնուազն դարմանիչ՝ պատասխան մը ստանալու: Ուրկէ՞ մտաւ չարիքը աշխարհ, երբ ամէն ինչ արդարեւ «բարի է» տիեզերքին մէջ: Ու այդպէս կը հաստատուի նաեւ Աստուածաշունչի ստեղծագործութեան պատմութեան մէջ: Երբ Աստուած լոյսը կը ստեղծէ, Ս. Գիրքը կ’աւելցնէ. «Եւ տեսաւ լոյսը որ բարի է»: Նոյնը կը կրկնուի մինչեւ իսկ երբ կը ստեղծուին «չորքոտանիները, սողունները եւ գազանները» որոնց համար եւս կրկնուած է նոյն յանկերգը «տեսաւ Աստուած որ բարի են»: Ստեղծագործութեան պատմութիւնը իր եզրակացութեան կը բերուի այսպէս «Եւ տեսաւ Աստուած, որ իր բոլոր ստեղծած բաները ՇԱՏ ԲԱՐԻ ԵՆ»: Ուրկէ՞ է ուրեմն չարը:

Մենք պիտի չփորձուինք մտնել այս հարցումի լաբիւրինթոսին մէջ, որովհետեւ գիտենք թէ շատ դժուար պիտի ըլլայ անկէ ապահով դուրս գալը: Մենք ընդհանուր ակնարկ մը պիտի նետենք Քրիստոնէական Եկեղեցիի բաժանման գործնական պատճառներուն վրայ, որոնք թերեւս անուղղակի ըլլան նաեւ պատասխանը թէ ինչու՞ չարը կայ աշխարհիս վրայ:

Բնութեան մէջ կեդրոնաձիգ եւ կեդրոնախոյս ոյժեր կան: Անոնք զիրար կը հակակշռեն ու բնութեան մէջ դրուած կարգը կը պահէ իր գոյութիւնը եւ ներդաշնակութիւնը: Ամէն երկնային մարմին ունի իր մէջ այս երկու իրարու հակադիր ոյժերը: Երկիրը իր մէջ եղած կեդրոնախոյս ձըգտումով կը ջանայ հեռանալ եւ անջատուիլ արեւէն: Արեւն ալ իր կեդրոնաձիգ ոյժով կը ձգտի զայն իրեն կապուած պահել: Այս երկու ոյժերը այնպէս մը հաւասարակշռուած են, որ երկիրը չի կրնար խոյս տալ արեւէն, ոչ ալ արեւը կրնայ զայն իրեն քաշել ու միաձուլել իր հետ: Նոյն է յարաբերութիւնը երկրի եւ լուսնի միջեւ:

Նման բարոյական կապ մը եւ կարգ մը կայ մարդուն եւ Աստուծոյ միջեւ. մէկ հիմնական տարբերութեամբ. երկիրը ՉԻ ԿՐՆԱՐ դուրս գալ իրեն համար սահմանուած ծիրէն. իսկ մարդը՝ ԿՐՆԱՅ, որովհետեւ ունի կամք, խելք եւ ազատութիւն կոչուած կարողութիւնները, որոնցմէ զուրկ են անկենդան եւ բուսական մարմինները, մեծ մասամբ նաեւ կենդանիները: Դժբախտաբար մարդը կիրարկած է իրեն սահմանուած կարգէն դուրս գալու իր կարելիութիւնը, միշտ ի վնաս իրեն, բնականաբար:

Ոգեղէն աշխարհին մէջ կեդրոնաձիգ ոյժը կը կոչուի ՍԷՐ: Աստուծոյ սէրն է որ բանաւոր արարածները կ’ուզէ իրեն կապուած պահել: Ու մարդուն սէրն է, որ կեանքին ընկերը եւ զաւակները իրեն կապուած կը պահէ: Երբ սէրը մէկ կամ միւս կողմէն պակսի կամ այլասերի, այսինքն դադրի ինքզինքն ըլլալէ, այս կապը՝ Աստուծոյ եւ արարածի միջեւ՝ ինչպէս նաեւ մարդու եւ մարդու միջեւ կը փրթի… եւ արդիւնքը կ’ըլլայ անկարգութիւն մը, որուն այլեւս հազարումէկ անուններ կուտանք. ատելութիւն, նախանձ, կռիւ, պատերազմ, գողութիւն, սպանութիւն, շահագործում, խաբեբայութիւն, կեղծիք, ստախօսութիւն, եւայլն, եւայլն, որոնք բոլորն ալ տիեզերական աստուածադիր կարգի հակառար գործեր եւ հոգեվիճակներ են:

1 . ՑԵՂԱՅԻՆ ԽՏՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ ՊԱՏՃԱՌ ԲԱԺԱՆՄԱՆ

Առաջին քրիստոնէական շրջանակի մէջ կար ընկերային երեւոյթ մը, որմէ կրնար ծնիլ կեդրոնախոյս ոյժ մը եւ վտանգել եկեղեցիի միութիւնը, ինչ որ արդարեւ, դժբախտաբար, եղաւ:

Հոգեգալուստէն յետոյ բազմացած եկեղեցին, որուն թիւը օրէ օր աճելով անցած էր երեք հազարի սահմանները, բաղկացած էր իրարու հակադիր երկու տարրերէ հրեաներէ եւ հեթանոսներէ: Անցեալին մէջ Հրեայ ժողովուրդին տրուած էր անտեսանելի եւ հոգեւոր Աստուծոյ մը գոյութեան Յայտնութիւնը եւ Օրէնքը: Ուստի կը խուսափէին ընկերային յարաբերութիւններ մշակելէ ոչ–հրեայ միւս ազգերուն հետ, զորս հաւաքաբար կը կոչէին «հեթանոսներ»: Այս զգուշաւորութիւնը, որուն սկզբնական եւ առողջ նպատակն էր չվարակուիլ օտար ազգերու կռապաշտական կրօնքներէն եւ անբարոյ սովորութիւններէն, ի վերջոյ այնքան ծայրայեղութեան տարուեցաւ, որ ոչ միայն արգիլուած էր ամուսնական կապ հաստատել անոնց հետ, այլ մինչեւ իսկ սեղան չէին նստեր անոնց հետ: Այս մոլեռանդութեան արձագանգները մենք կը լսենք նաեւ Աւետարանի էջերէն: Յիսուս կ’անցնէր օր մը Սամարիայէն, որուն բնակիչները խառնուրդ մըն էին հեթանոսներու եւ հրեաներու թէ՛ ցեղային եւ թէ կրօնական մարզերու մէջ եւ հետեւաբար երբեմն աւելի ատելի էին հրէից քան նոյնինքն զուտ հեթանոսները: Ճամբան Յիսուս կանգ առաւ ջրհորի մը եզրին եւ Սամարացի կնոջմէ մը ջուր ուզեց: Կինը պահիկ մը անշարժացած՝ Յիսուսի երեսը նայելով ըսաւ. «Դուն որ հրեայ մըն ես, ինչպէս կրնաս ինձմէ, Սամարացի կնոջմէ մը ջուր ուզել»: Ու կ’աւելցնէ Աւետարանիչը իբրեւ ծանօթութիւն. «որովհետեւ հրեաները երբեք չեն խառնակիր Սամարացիներու հետ». այսինքն անոնց հետ ոչ մէկ ընկերային յարաբերութիւն կը մշակեն: Արդ մեծ հարց մըն էր թէ ինչպէս պիտի կրնային «խառնակիլ» հրեայ քրիստոնեաները հեթանոս քրիստոնեաներուն հետ, գործնականին մէջ: Ասոր ալ արձագանգները մեզի կուգան Գործք Առաքելոցի Զ. Գլուխին առաջին համարներէն.

«Երբ քրիստոնեաներ բազմացան, անհամաձայնութիւն մը առաջ եկաւ Յունաց եւ Եբրայեցւոց մէջ, թէ (առաջին միութեան պատկանող) այրի կիները զրկանքի կ’ենթարկուէին առօրեայ պարէնի բաշխումի ընթացքին»: Առաջին քրիստոնեաները տէր կանգնած էին իրենց աղքատներուն, որոնք գլխաւորաբար այրի եւ աննեցուկ կիներէ կը բաղկանային եւ ամէն օր անոնց պարէն կը բաշխուէր: Եւ որովհետեւ առաջին այս շրջանին եկեղեցիի մեծ մասը հրեաներէ բաղկացած էր եւ անոնց վարիչները ամենքն ալ հրեաներ էին, ուստի բնականօրէն մէջտեղ ելած է հրէական խտրական ոգին, եւ աւելի հոգածութիւն ցոյց տրուած է ազգակից հրեայ այրիներու քան այլախօս կամ այլացեղ այրիներու հանդէպ: Եւ յոււնախօս կամ յունացեղ Քրիստոնեաներ հարկադրուած են արդար տրտունջ մը ներկայացնել Առաքեալներուն, որոնք լուր չէին ունեցած եկեղեցիի մէջ մտած այս խտրական ոգիէն: Առաքեալները չէին կրնար իրենց քարոզչական եւ այլ կարեւոր գործերը ձգելով նպաստաբաշխումի այս գործին գլուխը անցնիլ: Բայց միւս կողմէն արմատէն պէտք էր վերցնել այս խտրականութեան ոգին. ուստի թելադրեցին հաւատացեալներուն, որ ընտրեն իրենց մէջէն վստահելի եօթը հոգիներ այս գործին համար: Եւ արդարեւ ընտրեցին եօթը անձեր, որոնց մէջն էր մեծ գործիչ եւ նախամարտիրոս Ստեփանոս, եւ որոնք իրենց արդար եւ քրիստոնէավայել գործունէութեամբ առաջքը առին բաժանման այս նախամիքրոպին, որ ՑԵՂԱՅԻՆ, ԱԶԳԱՅԻՆ ՈՒ ՆԻՒԹԵԱԿԱՆ նկատումներն են որոնք միշտ իրենց գլուխը ցցած են ամէն անգամ որ առիթը ներկայացած է:

2. ԾԻՍԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ ՊԱՏՃԱՌ ԲԱԺԱՆՄԱՆ

Երկրորդ հիմնական պատճառը Քրիստոնէական Եկեղեցւոյ բաժանման՝ մէկ կողմ ձգելն է, կամ անտեսելը, Եկեղեցիի հիմնական սկզբունքները եւ կարեւորութիւն ընծայյելը՝ երկրորդական կէտերու: Ուրիշ խօսքով առաջին մակարդակի վրայ եղող հարցերը իջեցնել երկրորդական ու երրորդական աստիճանի, եւ երկրորդականները հանել առաջին մակարդակի:

Այս վտանգն ալ ինքզինքը զգալի ըրաւ Եկեղեցիի սկզբնական շրջանին. բայց որովհետեւ եկեղեցիի առաջնորդները եւ երէցները դեռ «նոյն հոգին» ունէին առաջքն առին բաժանման վտանգին, առաքելական այս շրջանին: Այնքան հետաքրքրական ու յատկանշական է Գործք Առաքելոցի մէջ ներկայացուած խնդիրը, անոր հետ կապուած վիճաբանութիւնները եւ առաջարկուած լուծումը, որ կ’արժէ յառաջ բերել զայն նոյնութեամբ: Նախ քան մէջբերումը սակայն, ըսենք որ այս դէպքի ատեն քրիստոնէութիւնը Երուսաղէմէն եւ Հրէաստանէն դուրս տարածուած էր Սուրիա եւ Փոքր Ասիա, յատկապէս հեթանոսներու մէջ. այնպէս որ անոնք սկսած էին ծանր կշռել եւ մեծամասնութիւն կազմել եկեղեցիին մէջ: Երուսաղէմէն յետոյ մեծ ու կարեւոր կեդրոն մը կազմուած էր Անտիոքի – այժմ Անթաքիա – մէջ, որ Արեւելքի այն ատենուան կարեւորագոյն քաղաքն էր եւ Հռոմէական կայսրութեան արեւելեան բաժնին մայրաքաղաքը: Անտիոքի մէջ է որ Յիսուսի հետեւորդները «Քրիստոնեայ» կոչուեցան: Պօղոս իր առաքելական գործունէութեան կեդրոն ընտրած էր այս քաղաքը: Պօղոս Առաքեալի քարոզութեան հիմնական սկզբունքներէն մէկըն այն էր, որ Փրկութեան համար էականը ՀԱՒԱՏՔՆ էր, եւ հետեւաբար անհրաժեշտ չէին Մովսիսական ծիսական ու արարողական օրէնքները, զորս սակայն բծախնդրութեամբ կը պահէին դեռ Հրեայ Քրիստոնեաները: Եկեղեցիի մէջ ինքնաբերաբար յառաջ եկած այս երկու տարբեր հատուածներու կենցաղային կերպերէն եւ սովորոյթներէն ծագեցաւ խնդիրը. Ո՞րն էր շիտակը, եւ ո՞ր մէկ կերպը պէտք էր տիրական եւ տեւական դառնար եկեղեցիին մէջ: Այս հարցը ուրեմն հետեւեալ կերպով ներկայացուած է Գործք Առաքելոց ԺԵ. գլուխին մէջ: (Փակագծի մէջ առնուածները կը պակսին բնագրին մէջ եւ աւելցուած են թարգմանութիւնը յստակելու համար):

«Ոմանք Հրէաստանէ (Անտիոք) գալով կ’ուսուցանէին (նորադարձ ոչ–հրեայ) եղբայրներուն, որ եթէ Մովսիսական օրէնքի համաձայն չթլփատուիք, չէք կրնար փրկութեան արժանանալ: Ասիկա պատճառ եղաւ որ հակառակութիւն եւ խնդիր ծագի անոնց ու Պօղոսի եւ Բառնաբասի միջեւ: Ի վերջոյ, որոշուեցաւ Պօղոս ու Բառնաբաս, ինչպէս նաեւ ոմանք Անտիոքէն, երթան Երուսաղէմ Առաքեալներուն եւ երէցներուն այս խնդրի լուծման համար.

Անոնք ճամբայ դրուեցան (Անտիոքի) եկեղեցիին կողմէ, եւ Փիւնիկէի եւ Սամարիոյ մէջէն անցնելու ատեն պատմեցին (այդ շրջաններու Քրիստոնեաներուն) հեթանոսներուն դարձը, ուրախութիւն պատճառելով բոլոր եղբայրներուն:

Երբ հասան Երուսաղէմ, ընդունուեցան Եկեղեցիին, Առաքեալներուն եւ երէցներուն կողմէ. պատմեցին նաեւ անոնց՝ Աստուծոյ օժանդակութեամբ կատարուած գործերը (հեթանոսներու մէջ): Այն ատեն ոտքի ելան փարիսեցւոց հատուածէն ոմանք, որ քրիստոնեայ եղած էին եւ ըսին. «Անոնք պէտք է թլփատուին եւ հրահանգ պէտք է տրուի անոնց, որ պահեն Մովսէսի օրէնքները»:

Առաքեալներ եւ երէցներ ժողով մը գումարեցին այս հարցի քննութեան համար: Երկար վիճաբանութենէ յետոյ, Պետրոս ոտքի ելաւ ու ըսաւ ներկաներուն. «եղբայրներ, ծանօթ է ձեզի, թէ ասկէ ոչ շատ առաջ Աստուած ձեր մէջէն զիս ընտրեց որպէսզի հեթանոսներ Աւետարանի պատգամը լսեն իմ բերանէս եւ հաւատան: Եւ սրտագէտն Աստուած հաստատեց անոնց ընդունուած ըլլալը՝ Սուրբ Հոգին տալով նաեւ անոնց, ինչպէս տուած էր մեզի: Տարբերութիւն չդրաւ անոնց եւ մեր միջեւ ու հաւատքով սրբեց անոնց սիրտերը: Արդ ինչո՞ւ կը փորձէք զԱստուած, դնելով այս նորադարձներու պարանոցին վրայ այն լուծը, զոր ոչ մեր հայրերը եւ ոչ ալ մենք կրցանք կրել: Ինչպէս մենք կը հաւատանք որ Յիսուս Քրիստոսի հաւատքով կրնանք փրկուիլ, նոյնպէս ալ՝ անոնք»:

Լռութիւն տիրեց ժողովին մէջ եւ սկսան մտիկ ընել Բառնաբասի եւ Պօղոսի, որոնք պատմեցին Աստուծոյ գործած հրաշքները եւ զարմանալիքները՝ հեթանոսներուն մէջ՝ իրենց ձեռքով:

Երբ անոնք աւարտեցին իրենց խոսքը, Յակոբոս (Տեառնեղբայրը) եզրակացուց. «Եղբայրներ, ինծի լսեցէք, Շմաւոն (Պետրոս) պատմեց թէ ինչպէս պատահեցաւ, որ Աստուած այցելեց նաեւ հեթանոսներուն, զանոնք ալ Իր անունին (երկրպագող) ժողովուրդ մը ընելու համար: Եւ ասիկա կը հաստատեն նաեւ մարգարէներուն խոսքերը, ինչպէս գրուած է.

«Ասկէ յետոյ պիտի դառնամ եւ շինեմ Դաւիթի ինկած տունը:

Անոր աւերակները պիտի շինեմ եւ պիտի վերականգնեմ.

Ինչպէս նաեւ ՀԵԹԱՆՈՍՆԵՐԸ , զորս եւս

Իմ ժողովուրդս պիտի կոչեմ. կ’ըսէ Տէրը»:

Ուստի արդարութիւնը այն է, որ չնեղեն այս մարդիկը, որ հեթանոսներէ առ աստուած կը դառնան: Այլ գրաւոր հրահանգ ղրկենք անոնց որպէսզի հրաժարին. 1) Կուռքերու (ի պատիւ զոհուած) ուտելիքներէ, 2) Պոռնկութենէ, 3) Խեղդամահ եղած կենդանիներու միսէն, եւ 4) արիւնէն: Որովհետեւ հինէն ի վեր Մովսէսի գիրքերը անծանօթ չեն անոնց (հեթանոսներու) քաղաքներուն մէջ, ու ամեն շաբաթ կը կարդացուին անոնք, ժողովարաններու մէջ:

Այն ատեն հաճելի թուեցաւ Առաքեալներուն, երէցներուն եւ ամբողջ եկեղեցիին, որպէսզի ներկայացուցիչներ ընտրեն եւ ղրկեն զանոնք Անտիոք Պօղոսի եւ Բառնաբասի հետ: Ընտրեցին եկեղեցիի գլխաւորներէն Բարսաբաս կոչուած Յուդան եւ Շիղան, եւ անոնց ձեռքը տուին հետեւեալ գրութիւնը.

«Առաքեալներ, երէցներ եւ եղբայրներ կ’ողջունեն այն եղբայրները որոնք հեթանոսութենէ եկած են եւ կը բնակին Անտիոք, Սիւրիա եւ Կիլիկիա: Որովհետեւ իմացանք թէ ոմանք, իբրեւ թէ մեզմէ ղրկուած, կը խռովեն ձեզ իրենց խօսքերով եւ կը շփոթեցնեն ձեր միտքերը, ըսելով որ պէտք է թլփատուիք եւ պահէք Մովսէսի օրէնքները: Մենք անոնց՝ այդպիսի հրահանգ մը չենք տուած: Ուստի հաճոյ թուեցաւ մեզի, ժողովականներուս, ձեզի ղրկել մեր ներկայացուցիչները, մեր սիրելիներուն՝ Բառնաբասի եւ Պօղոսի հետ, մարդեր՝ որոնք ընծայած են իրենց կեանքը մեր Տիրոջ Յիսուս Քրիստոսի անունը տարածելու գործին: Արդ կը ղրկենք ձեզի Յուդան եւ Շիղան, որոնք նոյն բանը պիտի ըսեն ձեզի բանիւ բերանոյ: Հաճոյ թուեցաւ Սուրբ Հոգիին եւ մեզի, որ աւելի բեռ չդնենք Ձեր վրայ, բացի հետեւեալ կարեւոր կէտերէն: 1) ՊԻտի զգուշանաք եւ հրաժարիք կուռքերու զոհուած միսերէն. 2) արիւնէն. 3) խեղդամահ եղած կենդանիի միսէն եւ 4) պոռնկութենէ: Որոնցմէ եթէ հեռու մնաք լաւ կ’ընէք: Ողջ եղէք»:

Եւ անոնք ճամբայ ելան եւ իջան Անտիոք, եւ եկեղեցին ի մի հաւաքելով տուին գրութիւնը: Ու անոնք կարդալով ուրախացան այն սրտապնդումին համար որ այդ գրութիւնը կը բերէր իրենց: Յուդա եւ Շիղա, որոնք ոգելից մարդեր էին, շատ մը խօսքերով մխիթարեցին նորադարձները եւ սրտապնդեցին զանոնք: Ու ժամանակ մը այնտեղ մնալէ ետոյ, խաղաղութեամբ հրաժեշտ առին եղբայրներէն եւ վերադարձան զիրենք ղրկողներուն»: (Գործ. ԺԵ. 1-34):

3. ԱՆՀԱՏԻ ՊԱՇՏԱՄՈՒՆՔ ՊԱՏՃԱՌ ԲԱԺԱՆՄԱՆ

«Ո՞վ է Պօղոսն կամ ո՞վ է Ապօղոս.

Պաշտօնեայք՝ որովք հաւատացէքն» (Ա. Կորնթ. Գ. 4)։

Առաքելական դարուն իր գլուխը ցցեց երրորդ պատճառ մը բաժանման, որ սպառնաց խաթարել եկեղեցիի միասնականութիւնը: Բայց որովհետեւ դեռ «Հոգին նոյն էր» եկեղեցւոյ առաջնորդներու եւ անդամներուն մէջ, կրցաւ եկեղեցին զայն ալ հարթել: Երրորդ այս վտանգը, այսպէս ըսենք, անձերու պաշտանմունքն էր, իրենք զիրենք այս կամ այն անձին հետեւող ցոյց տալն էր: Ուրիշ խօսքով փոխանակ կարեւորութիւն ընծայելու Քրիստոնէական ուսուցման հիմնական եւ էական սկզբունքներուն, կարեւորութիւն տալն էր անոնց ներկայացման կերպին, կամ այն անձին որ զայն կը ներկայացնէր:

Այս միքրոպը ինզինք զգալի ըրաւ Կորնթոս քաղաքի մէջ, ուր Պօղոս Առաքեալ հիմնած էր աշխոյժ եկեղեցի մը: Այնտեղէն իր մեկնելէն յետոյ՝ եկած էր Ապօղոս անուն քրիստոնեայ քարոզիչ մը, որ մէկ եւ նոյն փրկութեան աւետարանը աւելի պերճախօս եւ աւելի սիսթէմատիկ ձեւով կը ներկայացնէր, ըստ յոյն իմաստասէրներու եւ ճարտարախօսներու կերպին, որ տիրող էր այն ժամանակներուն: Նորադարձ յոյներու աւելի զարգացած դասակարգը այս կերպէն շատ ախորժեցաւ, եւ այն աստիճան սերտօրէն կապուեցաւ Ապօղոսին, որ խմբակը ինքզինքը կոչեց «Ապօղոսեան»: Պօղոսի հաւատարիմ տարրերը կամ աւելի հոգեւոր խմոր ունեցողներն ալ, ի հեճուկս ասոնց իրենք զիրենք, սկսան կոչել «Պօղոսեան»: Աւելի պահպանողականներ, եկեղեցւոյ կեդրոնական իշխանութեան աւելի կապուած զգացողներ, սկսան կոչուիլ «Պետրոսեան»: Վերջապէս չորրորդ խմբակ մը, աւելի ողջամիտ եւ աւելի արմատական, ըսին թէ Առաքեալները չեն կարեւորը, այլ նոյնինքն եկեղեցիի Հիմնադիրը եւ ուստի սկսան կոչուիլ «Քրիստոսեան»: Բոլորին ալ հասարակաց մեղքն այն էր, որ աւելի անուններով կը հետաքրքրուէին քան եկեղեցիի հոգեւոր ու բարոյական ուսուցումներով:

Երբ իմացաւ Պօղոս իր հաստատած եկեղեցիի մէջ տիրող պառակտումի եւ հակառակութեան այս ոգիի մասին, վշտացաւ, մինչեւ իսկ սաստիկ զայրացաւ եւ սրտցաւ նամակ մը գրեց Կորնթացիներուն, որմէ եւս քանի մը մէջբերումներ պիտի ընենք խնդրոյն էութեան՝ եւ այս մասին Պօղոսի ունեցած տեսակէտներուն աւելի մօտէն ծանոթանալու համար: Կ’ըսէ Պօղոս Առաքեալ իր խօսքն ուղղելով Կորնթոսի եկեղեցիին:

«Իմացայ որ պառակտում ինկած է ձեր մէջ, եղբայրներ: Ձեզմէ իւրաքանչիւրը կ’ըսէ եղեր. ես Պօղոսեան եմ, միւսը՝ թէ ես Ապօղոսեան եմ. մէկալը՝ թէ ես Պետրոսեան եմ. եւ ուրիշներ՝ թէ մենք Քրիստոսեան ենք: Միթէ Քրիստոս բաժնուա՞ծ է: Միթէ Պօղո՞ս խաչուած է ձեզի համար. Կամ Պօղոսի՞ անունով մկրտուեցաք…: Քրիստոս զիս չղրկեց մկրտելու, այլ աւետարանը քարոզելու. ու ես զայն քարոզեցի առանց ճարտասանական կերպեր դնելու իմ խօսքերուս մէջ, որպէսզի չխաթարուի Քրիստոսի խաչին իմաստը: Վասնզի խաչի քարոզութիւնը թէեւ յիմարութիւն կը թուի կորուստի ճամբան բռնածներուն, սակայն մեզի՝ փրկութեան ճամբուն վրայ եղածներուս՝ Աստուծոյ զօրութիւնն է: Որովհետեւ Ս. Գիրքն է որ կ’ըսէ. Պիտի կործանեմ իմաստուններուն իմաստութիւնը ու ոչինչի պիտի վերածեմ իրենք զիրենք խելացի կարծողներուն խորհուրդները…: Քանի որ աշխարհ իրեն տրուած բնական իմաստութեամբ չկրցաւ ճանչնալ զԱստուած, ուստի Աստուած տնօրինեց յիմար կարծուած քարոզութեամբը փրկել հաւատացեալները: Հրեաներ հըրաշք կ’ուզեն: Յոյներ՝ իմաստութիւն կը փնտռեն. սակայն մենք կը քարոզենք խաչուած Քրիստոսը, ու ասիկա թէեւ Հրեաներուն գայթակղութիւն կը թուի, եւ Յոյներուն՝ յիմարութիւն, սակայն անոնց, որոնք արդէն ընդունած են այս կոչը, ըլլան անոնք հրեայ կամ յոյն, այս քարոզութիւնը Աստուծոյ զորութիւնն է եւ Աստուծոյ իմաստութիւնը…:

Ես ձեզի քարոզեցի առանց ճարտասանական առաւելութեան, որպէսզի ձեր հաւատքը հիմնուած չըլլայ մարդկային իմաստութեան վրայ, այլ՝ Աստուծոյ զօրութեան վրայ…: Ես ձեզի կաթ ջամբեցի, իբրեւ Քրիստոսով նոր ծնած մանուկներու, եւ ոչ թէ կերակուր, որովհետեւ չէիք կրնար մարսել, եւ հիմայ եւս չէք կրնար մարսել, քանի որ դեռ մարմնաւոր էք: Երբ ձեր մէջ կան նախանձ եւ հակառակութիւն, այդ ինքնին նշան մըն է որ դեռ չէք կրցած հոգեւոր ու բարոյական չափահասութեան բարձրանալ: Երբ կ’ըսեք, ես Պօղոսեան եմ կամ ես Ապօղոսեան եմ, չէ՞ որ զուտ մարդկային մտայնութամբ կը շարժիք: Արդ ո՞վ է Պօղոսը կամ ո՞վ է Ապօղոսը, եթէ ոչ սոսկական պաշտօնեաներ, որոնց միջոցաւ հաւատքի եկաք: Ես տնկեցի եւ Ապօղոս ջուր տուաւ. բայց Աստուած աճեցուց: Կարեւորը ոչ տնկողն է եւ ոչ ալ ջուր տուողը, այլ Աստուած որ կ’աճեցնէ: Մենք պարզապէս Աստուծոյ գործակից ենք. Դուք ալ Աստուծոյ այգին էք: Արդէն դրուած հիմքէն զատ ոչ ոք ուրիշ հիմք մը կրնայ դնել, ու այդ հիմքը նոյնինքն Յիսուս Քրիստոսն է: Ուրեմն ասկէ յետոյ ոչ ոք պարծենայ մարդերով, որովհետեւ ամենքն ալ ձերն են, թէ՛ Պօղոս, թէ՛ Ապօղոս եւ թէ՛ Պետրոս, թէ՛ աշխարհ, թէ՛ կեանք եւ թէ՛ մահ, թէ՛ ներկան եւ թէ՛ ապագան: Ամէն ինչ ձերն է: Դուք Քրիստոսի էք. եւ Քրիստոս Աստուծոյ»:

Առաքեալը այս հարցին յատկացուցած է իր թուղթին առաջին չորս գլուխները, եւ այնպէս կ’երեւի որ յաջողած է այս մտայնութիւնը արմատախիլ ընել Կորնթոսէն:

4 . ՎԱՐԴԱՊԵՏԱԿԱՆ ՍԽԱԼ ԸՄԲՌՆՈՒՄՆԵՐ ՊԱՏՃԱՌ ԲԱԺԱՆՄԱՆ

Սակայն շարունակած է երկուութեան միքրոպը ինքզինքը զգալի դարձնել Քրիստոնէական ՄԷԿ եկեղեցիի մէջ ամբողջ իր պատմութեան ընթացքին: Այնպէս որ դեռ Առաքելական դարը չփակուած մէջտեղ ելած էին մարդիկ, որոնք կ’ըսեին թէ Քրիստոսի մարդեղութիւնը «երեւութական» է, եւ ոչ՝ իրական, վասնզի չեն կրցած ըմբռնել թէ Աստուածութիւնը, որ ՀՈԳԻ է, ինչպէս կրնայ նոյնանալ մարդու հետ, որ ՄԱՐՄԻՆ է: Ուստի ըսած են որ Քրիստոսի ծնունդը, սնունդը, ապրիլը, գործելը, խօսիլը, լացը եւլն. ամբողջ երեւոյթներ էին, ճիշդ նման Աստուածաշունչի մէջ պատմուած հրեշտակներու երեւումներուն, որոնք թէեւ ըստ երեւոյթին մարմնաւոր էին, բայց ըստ էութեան միշտ մնացին ոգեղէն, եւ հետեւաբար աներեւութացան իրենց պաշտօնը կատարելէն յետոյ: Այնպէս եղաւ, կ’ըսեին, նաեւ Քրիստոսի պարագային:

Յովհաննէս Առաքեալն է, որ այս կարգի մտածողներու դէմ կ’արտայայտուի իր Թուղթերուն մէջ. «Սիրելիներ, ամէն հոգիի մի հաւատաք, այլ նախ ճշդեցէք թէ այդ հոգիները Աստուծմէ՞ են արդեօք. քանզի շատ մը սուտ մարգարէներ մէջտեղ ելած են աշխարհի վրայ: Մենք ասով կը ճանչնանք Աստուծոյ Հոգին. այն ամէն հոգին որ կը խոստովանի թէ Յիսուս Քրիստոս ՄԱՐՄԻՆՈՎ եկած է, նա Աստուծմէ է: Իսկ այն հոգին որ չի խոստովանիր թէ Յիսուս Քրիստոս ՄԱՐՄԻՆՈՎ եկած է, նա Աստուծմէ չէ, այլ ասիկա Նեռին (այսինքն հակա–Քրիստոսին) գործն է, որուն մասին արդէն լսած էք թէ պիտի գար, եւ արդէն իսկ աշխարհին մէջն է»: (Ա. Յովհ. Դ.1-3): Իսկ իր երկրորդ Թուղթի 7-րդ համարին մէջ նոյն Առաքեալը կ’ըսէ. «Աշխարհի մէջ շատ մը մոլորեցուցիչներ ելած են. ով որ չի խոստովանիր, որ Յիսուս Քրիստոս ՄԱՐՄԻՆՈՎ եկած է, նա մոլորեցուցիչ է եւ Ներե իսկ է»:

Փրկութեան խորհուրդը կեդրոնական տեղ կը գրաւէ քրիստոնէական կրօնքի մէջ: Ի՞նչ ըսել է ՓՐԿՈՒԹԻՒՆ եւ ինչպէս տեղի կ’ունենայ այդ: Կարեւոր հարցեր էին ասոնք: Աւետարանին մէջ պարզ էր այս հարցումին պատասխանը: Փրկութիւն կնշանակէր ազատագրում մեղքէ, մոլութենէ եւ կիրքերու ստրկութենէ ու վերագտնել ներքին խաղաղութիւն ու երջանկութիւն: Ուրիշ խօսքով ապահով ըլլալը, թէ մեր հոգեկան մեքենականութիւնը կանոնաւոր եւ անսխալ կը գործէ: Ու ասիկա հնարաւոր էր ապաշխարանքով, հաւատքով եւ մկրտութեամբ: Սակայն Յունական իմաստասիրութիւնը եւ միսթիսիզմի մէջ թաղուած միտքեր այսքանը բաւարար չէին նկատեր: Ուստի մխրճուեցան ասոնք Աստուծոյ հետ միանալու «գիտութեան» խորհուրդներու մէջ, յանգելու համար արտառոց եզրակացութիւներու եւ վերացական բարդ տեսութիւններու: Յօրինեցին Տիեզերքի ստեղծումի եւ անոր մէջ Քրիստոսի կատարած դերի եւ գրաւած դիրքի մասին բարբարոս տեսութիւններ, որոնք ամենքն ալ ծանօթ են Քրիիստոնէական պատմութեան եւ աստուածաբանութեան մէջ «Գնոստիկեան» վարդապետութիւններ անուան տակ: Շատեր մոլորեցան այս անել բաւիղներու մէջ եւ կազմեցին քրիստոնէական առանձին խմբակցութիւններ, որոնք եւս սպառնացին պառակտել ՄԷԿ եւ ՄԻԱՐԱՐ այս շարժումը:

Անջատողական այս բոլոր նախնական հակումներուն հարկ տեսանք անդրադառնալ, յարակցաբար Հոգեգալստեան տօնին, որպէսզի մեր ըսածները իրականութեան անհամապատասխան չնկատուին, երբ կը շեշտենք որ Հոգեգալուստը միաձուլող շարժումի մը սկիզբն է մարդկային ընկերութեան եւ պատմութեան մէջ: «Երբ Հոգին նոյն է» ամէն խնդիր, ամէնէն անլուծանելի նկատուածներն անգամ, կրնան յանգիլ բարւոք լուծումի մը: Երբ Հոգին նոյն չէ, մինչեւ իսկ նոյնութիւններ եւ նմանութիւններ կրնան դիտուիլ տարբեր իմաստով եւ պատճառ դառնալ պառակտումի:

5. ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ Է ՀՈԳԻԻ ՆՈՅՆՈՒԹԻՒՆ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ

Երբ նախնական եկեղեցիի մէջ հրէամիտ քրիստոնեաներ կը պնդէին որ հեթանոսութենէ եկող քրիստոնեաներ ալ պէտք էր թլփատուէին եւ Մովսէսի օրէնքները պահէին, զօրաւոր եւ հիմնաւոր թեզ մը կը պաշտպանէին, քանի որ ըստ Հին Կտակարանի՝ թլփատութիւնը եւ յարակից օրէնքներն ալ Աստուծմէ տրուած էին: Հրէամիտ քրիստոնեաներ անձնապէս կը խղճահարէին եթէ այդ օրէնքները չշարունակէին պահել, քանի որ ի մանկութենէ այդ օրինապահութեան մէջ մեծցած էին: Սակայն քրիստոնէութեան բերած նոր դրութեան մէջ թլփատութիւնը եւ առողջա-սրբապահութեան օրէնքները, օրինակ, մեռեալի մը դպնալ կամ չդպնալը, միսը արիւնով կամ առանց արիւնի ուտելը եւ նման օրէնքները, որոնց մասին յստակ նախատեսութիւններ կային Հին Կտակարանի կամ «ծերոց աւանդութեանց» մէջ, այլեւս նշանակութիւն չունէին քրիստոնէական կրօնքին համար: Ոչ այդ օրէնքները պահելը արժանիք մըն էր, ոչ ալ չպահելը՝ ապարժանիք մըն էր: Կարեւորը եւ էականը «նոր արարած» ըլլալն էր, ի բաց մերկանալն էր հին մարդը իր բոլոր տմարդի գործերով: Հաւատքն էր հիմնականը, բարի գործունէութիւնն էր կարեւորը, եւ եղբայրասիրութիւնն էր գերագոյն օրէնքը: Եթէ հրեայ եւ հեթանոս քրիստոնեաներու միջեւ ծագած այս հակաճառութիւնը Առաքելական շրջանէն յետոյ եղած ըլլար՝ անպատճառ եկեղեցին երկուքի պիտի բաժնուէր: Բայց որովհետեւ դեռ «Հոգին նոյն էր» եկեղեցիին մէջ, կրցան իրարհասկացողութեան գալ եւ պահել եկեղեցիի միութիւնը: Սակայն դարերու ընթացքին քանի աճեցաւ Քրիստոնէութիւնը եւ քանի ընդարձակուեցաւ անոր վրանը, իր ներքեւ առնելով ամէն ազգէ, ընկերային ամէն խաւէ եւ ամէն մտայնութենէ մարդեր, դժուար եղաւ պահպանել «Հոգիի նոյնութիւնը», եւ մարդիկ պահելով հանդերձ Քրիստոնեայ անունը եւ իրենց անդամակցութիւնը եկեղեցիին, եւ ընդունելով հանդերձ Քրիստոնէական Սուրբ Գիրքը եւ ենթարկուելով հանդերձ եկեղեցիի խորհուրդներուն, սկսան ծառայել «այլ հոգիներու»: Այդ «հոգիներէն» ոմանք կրնային ինքն ըստ ինքեան ազնիւ ըլլալ, օրինակ «ազգային ոգի», կամ այսպէս ասած «ճշմարտասիրութեան ոգի», եւայլն, եւայլն. բայց անոնք երբեք իրաւունք չունէին գրաւելու Սուրբ Հոգիին տեղը եկեղեցիին մէջ: Այդ հոգիներուն մեծագոյն մասը սակայն եսասիրութեան, մեծամտութեան, հատուածա-կանութեան, աթոռամոլութեան, շահասիրութեան, մոլեռանդութեան եւ այլ չար ոգիներ էին: Մարդիկ գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար գերուած կամ տարուած այս ստորին ոգիներէ, խանգարում ստեղծեցին եկեղեցիին մէջ եւ զայն բաժան բաժան հատուածներու վերածեցին:

Նոր Կտակարանի էջէրէն վերցուած եկեղեցիի բաժանման ազդակները, որոնց վրայ անցողակի ակնարկ մը նետեցինք, այս կամ այն ձեւի տակ իրենց գոյութիւնը շարունակած են եկեղեցիի պատմութեան ընթացքին, եւ կը շարունակեն նաեւ ներկայիս: Խտրականութեան ոգին, օրինակ, այսօր ալ ամօթով կը համակէ եկեղեցին: Հիւսիսային Ամերիկայի եւ Հարաւային Ափրիկէի ճերմակ քրիստոնեաներ յաճախ չեն ուզեր միասին աղօթել սեւ գոյնով իրենց եղբայրներուն հետ ի Քրիստոս: Պետրոս կամ Պօղոս երբեմն աւելի կը յիշուին եւ աւելի հետեւորդներ ունին քան նոյնինքն խաչուած Քրիստոսը: Այսօր ալ քրիստոնեայ հաւաքականութիւներ իրենք զիրենք կը կոչեն անհատներու անուններով կամ եկեղեցիի ստորոգելիներէն մէկով միայն: Մին կը կոչուի Լուտերական, միւսը Կալվինական: Մէկը Յակոբիկեան, միւսը՝ Գրիգորեան: Ոմանք իրենք զիրենք պարծանքով կը կոչեն Կաթոլիկ, ուրիշներ՝ օրթոտոքս. ոմանք՝ Առաքելական, ուրիշներ՝ Աւետարանական: Ոմանք Մեթոտական, ուրիշներ՝ Մկրտչական. եւ դեռ հարիւրումէկ անուններով: Եկեղեցիներու համար մինակ ներելի կոչումները աշխարհագրական կամ ազգագրականներն են, որոնք երբեք չեն ենթադրեր դաւանաբանական տարբերութիւններ. այլ՝ տեղական ու լեզուական, որոնք կրօնական նշանակութիւն չունին. օրինակ, հռովմէական կամ Լատին եկեղեցին. Բիւզանդական կամ Յոյն եկեղեցի. Հայաստանեայց կամ Հայ եկեղեցի. այլովքն հանդերձ: Սրբապղծութիւն է եկեղեցիները կոչել անհատներու անունով: Իսկ եկեղեցիի որոշ մէկ ստորոգելիով կոչելը կրկնաբանութիւն (թօթօլօճի) կամ մինչեւ իսկ տգիտութիւն է: Եկեղեցին, գլխադիր Եկեղեցին, արդէն իսկ Կաթոլիկ է, այսինքն Ընդհանրական. արդէն իսկ Օրթօտոքս է, այսինքն ուղղափառ. Արդէն իսկ Առաքելական է, այսինքն իր սկիզբը կ’երթայ մինչեւ Առաքեալները. արդէն իսկ աւետարանական է, այսինքն իր ուսուցումը հիմնուած է Աւետարանի վրայ. արդէն իսկ գալստական է, վասնզի կը հաւատայ Քրիստոսի երկրորդ Գալստեան. արդէն իսկ մեթոտական է, վասնզի իր մէջ կարգ կանոն, տիսիբլին եւ օրենք կայ. արդէն իսկ մկրտչական է, քանի որ մկրտութիւնը հիմնական պայման է: Առանց ասոնց, եւ նմաններուն, եկեղեցին՝ Քրիստոնէական եկեղեցի չէ. ուրիշ ամեն բան կրնայ ըլլալ:

Վարդապետական ու վարչական տարբեութիւններէ առաջ, որոնք կը խախտեն եկեղեցիի մեկութիւնը, արդէն իսկ գոյացած պէտք է լինի հոգիի կամ ոգիի տարբերութիւն: Որովհետեւ որքան ատեն Հոգիի նոյնութիւն կայ քրիստոնեայ անհատներու եւ հաւաքականութիւններու մէջ, գաղափարի տարբերութիւններ եթէ ծնին անգամ, անկարելի է հասկացողութեան չգալը: Նոյն հոգին տարբեր տարբեր գաղափարներ չի կրնար ներշնչել Քրիստոնէական զանազան հատուածներու մէջ:

6. ԲԵԿՈՒՄՆԵՐ ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻԻ ՄԷՋ

Երբ դադրինք նոյն հոգին ունենալէ, պիտի դադրինք նոյն հաւաքականութեան մաս կազմելէ: Ասիկա մաթեմաթիկական օրէնքներու չափ ճշգրիտ է: Ու անոր օրինակը բացայայտօրէն տրուած է հայ իրականութեան մէջ: Մէկ կողմ ձգելով կուսակցական բեկումները, Հայ ժողովուրդը այսօր չորս գլխաւոր հատուածներու բաժնուած է կրօնական մարզի մէջ, իբրեւ արդիւնք տարբեր հոգիներով համակուած ըլլալուն:

Տասնեւիններորդ դարուն Հայ հաւաքականութեան վրայ սկսան շնչել երկու տարբեր հովեր: Երկուքն ալ արեւմուտքէն: Անոնցմէ առաջինը, որ մեզի հետ եղած էր Խաչակիրներէ սկսեալ, տասնըեօթերորդ դարերուն այնքան ուժգնութեամբ սկսած էր փչել մեր վրայ, որ տառապէս փոթորկեց հայ կեանքը յատկապէս Իսթանպուլի մէջ, ու տեւապէս հովահարուելով Օսմանեան մայրաքաղաքի Կաթոլիկ դեսպաններու կողմէ, իր ուժգնութեան զենիթին հասաւ տասնըիններորդ դարու երկրորդ քառորդին, երբ պոկեց հայ հաւաքականութէնէն մաս մը «Քաթոլիք Միլլէթի» պաշտօնական նոր անուան տակ: Այս հովին առագաստ բացողները այս կամ այն նկատումներով, լեցուած էին տարբեր հոգիով մը, ուստի կազմեցին տարբեր մարմին մը: Նոյն դարուն հեռաւոր Ամերիկայէն կուգայ ուրիշ հով մը, այս ալ հրահրուելով Բողոքական երկիրներու դեսպաններեն ու միսիոնարներու կողմէ, անջատեց ուրիշ հատուած մը հայ զանգուածէն «Բրօթէսթանդ Միլլէթի» անուան տակ: Երբ այս ՆՈՐ «հով»երու մասին կը խօսինք, ըսել չենք ուզեր, որ հին հոգին, որով համակուած էր հայ ժողովուրդը, նոյնն էր մնացած Հոգեգալստեան ատեն եկեղեցիին տրուած Հոգիին հետ: Հայ ժողովուրդի առօրեայ կեանքին պտուղն է, որ պիտի հաստատէր եւ կամ ժխտէր այդ նոյնութիւնը: Ստոյգ է, թէ մեր մէջ գրեթէ չէ մարած հաւատքի համար մարտիրոսանալու քաջութիւնը, եւ անպակաս եղած են պահեցողութիւնը, աղօթքը եւ բարեգործութիւնները, որոնք արդարեւ բարի հոգիի մը բարի պտուղները կրնան նկատուիլ. սակայն միւս կողմէն կան այնպիսի տգեղ երեւոյթներ, որոնք կը հաստատեն այդ Հոգիին եթէ ոչ չգոյութիւնը, գէթ, այսպէս ըսենք, մաշած ու տկարացած ըլլալը: Օրինակ պատրիարքական Աթոռներուն շուրջ մղուած պայքարները, ներքին վէճերը եւ կռուազանութիւնները, ամօթալի էջերը կը կազմեն մեր եկեղեցական պատմութեան անցնող երեք չորս դարերու ընթացքին: Պակսած էր այն հոգեւոր ու խաղաղ մթնոլորտը, զոր կը ստեղծէ եւ անոր մէջ ազատաբար կը շնչէ եւ կը գործէ Աստուծոյ յաւիտենական Հոգին: «Հոգւոյն պտուղները ասոնք են. սէր, խաղաղութիւն, հանդուրժողութիւն, քաղցրութիւն, բարութիւն, հեզութիւն» (Գաղ. Ե. 22): Իսկ անոր բացակայութեան նշաններն են. «…հեռ, նախանձ, բարկութիւն, հակառակութիւնք, երկպառակութիւնք, հերձուածք… եւ անոնց նման բաներ» (Գաղ. Ե. 20):

Իսկ մեր օրերուն ալ երեւան եկած է երկուութիւն մը Հայաստանեայց եկեղեցւոյ մէջ, ինչ որ փաստ մըն է, որ նոյն Հոգիին չէ որ կը ծառայենք հաւաքաբար: – Ծանօթ են տասնըիններորդ դարու վերջերը մեր ժողովուրդին մէջ սկսուած քաղաքային խմորումները, որոնք իրենց հետ կը բերէին գաղափարական նոր հովեր, որոնք ըստ ինքեան եւ իրենց նպատակին մէջ կրնային ազնիւ եւ վսեմ ըլլալ. բայց միաժամանակ իրենց մէջ կը պարունակէին այնպիսի կարելիութիւն մը, որ կրնար ի վերջոյ վնասակար դառնալ թէ՛ շարժումը սկսողներուն եւ թէ՛ անոնց՝ որոնց ի նպաստ սկսած էր ան. նման խնձորի ծաղիկին, որ որքան ալ գեղեցիկ եւ խոստմնալից ըլլայ, կրնայ իր մէջ պարունակել հաւկիթները այն որդին, որ պիտի ուտէ ու փճացնէ խնձորը ներքնապէս: Յաճախ այս քաղաքական շարժումին մէջ գտնուած ոգին ոչ միայն հաշտ չէր եկեղեցիի հետ ունեցած Հոգիին հետ, այլ մինչեւ իսկ բացայայտօրէն հակառակ էր Անոր: Առաջին համաշխարհային պատերազմէն յետոյ քաղաքական բնոյթ կրող այս հոսանքները զգացին, որ իրենց ոտքերուն ներքեւէն սահած է այն հողը, որուն վրայ կը գործէին, եւ անդրադարձան ու դատապարտուած էին կարճ ժամանակէն պատմութեան անցնելու, մանաւանդ որ գործնականապէս կորսնցուցած էին արդէն իրենց գոյութեան պատճառը: Ուստի ասոնք իրենց գոյութիւնը շարունակելու համար պատուաստուեցան հայ ժողովուրդի ամէնէն մնայուն ծառին – Եկեղեցիին – վրայ: Ու անոնք որ բացայայտօրէն հակառակ էին Կրօնքի ու Եկեղեցիի, սկսան իրենց ենթարկել այս հաստատութեան կարեւոր մէկ հատուածը, տեւականացնելու համար իրենց ֆիզիքական գոյութիւնը, որ այլեւս դարձած էր ասոնց գերագոյն նպատակը գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար:

Տարակոյսէ վեր է թէ երբ եկեղեցական կազմակերպութիւն մը կամաւ կամ ակամայ, գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար ինկած է քաղաքական կամ այլ նկարագիր ունեցող հոսանքի մը ազդեցութեան տակ, ինքնաբերաբար կը սկսի պարպուիլ իր ունեցած հոգիէն եւ լեցուիլ հոգիովը այն կազմակերպութեան, որուն ազդեցութեան ենթարկուած է: Մարդ հաւասար հաւատարմութեամբ չի կրնար ծառայել երկու տարբեր տէրերուն: Անհատ մը կամ հաւաքականութիւններ չեն կրնար միաժամանակ համակուիլ երկու տարբեր ոգիներով: Զորաւորը պէտք է վանէ տկարը: Ճիշդ ինչպէս որ ֆիզիքական բնութեան մէջ երկու տարբեր առարկաներ չեն կրնար միաժամանակ գրաւել նոյն տեղը կամ միջոցը, այնպէս ալ բարոյական ու կրօնական մարզի մէջ երկու տարբեր գաղափարներ չեն կրնար միաժամանակ բնակիլ մէկ եւ նոյն անձին կամ հաւաքականութեան մէջ: Մէկէն պէտք է պարպուիլ՝ միւսով լեցուելու համար: Այս է որ պատահած է այսօր Հայց. Եկեղեցիի Կիլիկեան Աթոռին մէջ:

Եթե ոչ անուամբ ու պաշտօնապէս՝ գէթ գործնականապէս եւ փաստօրէն ուրիշ «միլլէթ» մը կազմուած է Անթիլիասի Աթոռին գլխաւորութեամբ: Գիտենք թէ ուժգնօրէն եւ զայրոյթով պիտի մերժուի նման հաւաստում մը, բայց պիտի չկրնայ հերքուիլ: Ստոյգ է, Հայաստանեայց Եկեղեցիի Մայր Աթոռին եւ Անթիլիասի հովանաւորած եկեղեցիներու մէջ «նոյն է լեզուն եւ ծէսը»: Այդչափը սակայն բաւարար չէ իրական միութեան համար: Նոյնն է պարագան Հայց. Եկեղեցիին եւ Հայ Կաթոլիկ եկեղեցիի միջեւ, նոյն լեզուն եւ գրեթէ նոյն ծէսը ունին երկուքն ալ. բայց մէկ եւ նոյն եկեղեցին չեն: Եկեղեցին լոկ լեզու եւ ծէս չէ. եկեղեցին ունի նաեւ ԴԱՒԱՆԱՆՔ եւ ԻՇԽԱՆՈՒԹԻՒՆ: Հայց. Եկեղեցիի եւ Հայ Կաթոլիկ եկեղեցիի միջեւ եղած տարբերութիւնները կը տարածուին այս երկու մարզերուն վրայ: Իսկ Անթիլիասի ստեղծած տարբերութիւնը եկեղեցական իշխանութեան սխալ ըմբռնումին մէջ է: ՄԷԿ ԵԿԵՂԵՑԻՆ՝ ՄԷԿ ԳԵՐԱԳՈՅՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹԻՒՆ ՄԻԱՅՆ ԿՐՆԱՅ ՈՒՆԵՆԱԼ: Երբ Անթիլիաս մէջտեղ նետած է «հաւասարազօր» Կաթողիկոսութեան մը սկզբունքը՝ արդէն իսկ երկուքի բաժնած է ՄԷԿ Հայց. Եկեղեցին: ՄԷԿ ՄԱՐՄԻՆԸ ՄԷԿ ԳԼՈՒԽ ՄԻԱՅՆ ԿՐՆԱՅ ՈՒՆԵՆԱԼ: Հակասականութեան մէջ կ’իյնայ Անթիլիաս երբ մէկ կողմէ կը պնդէ, որ Հայց. Եկեղեցին Մէկ է, իսկ միւս կողմէն կը ջատագովէ «հաւասարազօր» ԵՐԿՈՒ գլուխներու սկզբունքը: Երբ Անթիլիաս, հակառակ առաքելական պատուէրին, Մայր Աթոռի իրաւասութեան ներքեւ գտնուած «վիճակներուն կը տիրէ» (Ա.Պետ.Ե.3) ատով գործնականապէս ապացոյցը կուտայ Հայց. Եկեղեցիի երկուքի բաժնուած ըլլալուն: Մէկ եւ նոյն ընտանիքի պատկանող անդամ մը միթէ կը յափշտակէ՞ նոյն ընտանիքին պատկանող արտէն կամ այգիէն մաս մը, ցորչափ չէ բաժնուած այդ ընտանիքէն: Աւելին կայ. Երբ Հայց. Եկեղեցին անդամ արձանագրուեցաւ Եկեղեցիներու Համաշխարհային Խորհուրդին, մէջտեղ ելաւ Հայց. Եկեղեցիի երկուքի բաժնուած ըլլալը նաեւ մաթեմաթիկական մարզի մէջ, քանի որ այդ Խորհուրդին անդամներուն թիւը բարձրացաւ 199էն՝ 201-ի. որովհետեւ Մայր Աթոռը եւ Կիլիկեան Աթոռը արձանագրուած էին իբրեւ անջատ եկեղեցիներ:

←↓→

Թերեւս սովորականէն ու ակնկալուածէն աւելի ընդլայնուեցանք, պատասխանելու համար այն հարցումին թէ ինչու՞ եկեղեցին բաժանեալ է այսօր, երբ եկեղեցիին, հարազատ ու յաւիտենական եկեղեցիին՝ Հոգին մէկ է: Արդարեւ անհատներու եւ հաւաքականութիւններու կեանքին ու գործին ուղղութիւն տուողը այն հոգին է, որով համակուած են անոնք: Ուստի անհրաժեշտ է գիտնալ թէ ինչ հոգիի կը ծառայեն: Յիսուսի աշակերտներէն Զեբեդեան եղբայրներ երբ խընդրանք ներկայացուցին Յիսուսին որ «Անոր փառքին մէջ մէկը իր աջ կողմը եւ միւսը՝ ձախ կողմը նստին», Յիսուս յանդիմանական շեշտով մը ըսաւ. «Չէք գիտեր ինչ հոգիի կը ծառայէք» (Ղկ. Թ. 55):

Հոգեգալուստով Քրիստոնէական Եկեղեցին լեցուեցաւ Աստուծոյ Հոգիով: Այդ Հոգին է որ պիտի կառավարէ եւ առաջնորդէ եկեղեցին՝ այդ Հոգիով լեցուած մարդերու միջոցաւ: Այլապէս, այսինքն Եկեղեցին առաջնորդող մարդեր եթէ լեցուած են տարբեր հոգիներով, եւ կը ծառայեն օտար հոգիներու, անխուսափելի է բաժանումը, եկեղեցական բացատրութեամբ՝ հերձուածը եւ հերետիկոսութիւնը: Անոր համար է որ Առաքեալը շարունակ կը յորդորէ բոլոր քրիստոնեաներուն. «Հոգին մի մարէք» (Ա. Թես. Ե. 19):