ԵՂԵՌՆԻ ԶՈՀԵՐԻ ՍՐԲԱՑՄԱՆ ՀԱՐՑԸ

[mane]

Այսօր մեր Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին առաջադրել է Մեծ Եղեռնի զոհերի սրբազման հարցը: Սա իսկապես լուրջ քննարկման հարց է, քանզի դա կարող է լինել կամ աստվածահաճո գործ կամ քաղաքականություն: Համոզված ենք, որ կոտորածի ընթացքում բազմաթիվ հայորդիներ պահել են իրենց հավատքը եւ նահատակվել հանուն Քրիստոսի: Բայց պետք է ետ դառնալ եւ նայել մեր բազմադարյան պատմությանը: Երբ պատմիչների մոտ հանդիպում ենք Հայոց երկրի վրա եկած բնական արհավիրքների եւ կոտորածների նկարագրությանը, տեսնում ենք, որ մեր եկեղեցու հայրերը անկեղծորեն դա համարում էին մարդկանց մեղքերի համար եկած պատիժ եւ բոլորին ապաշխարություն քարոզելով ջանում էին շտկվել եւ այդժամ նորից Աստծո օրհնությունը ծագում էր Հայոց աշխարհի վրա: Հիշենք Արիստակես Լաստիվերցու պատմության մեջ Արծնի կոտորածի մասին: Ինչպես ասում է պատմիչը, Արծնը նման էր Աստծո դրախտին, որովհետեւ ամեն ինչում օրհնված էր Աստծո կողմից, քանզի ամբողջ ժողովուրդը բարեպաշտ էր եւ երկյուղած եւ երբեք չէին բացակայում Սուրբ Պատարագից եւ եկեղեցու այլ ժամակարգերից, ապրում էին ճշմարիտ բարեպաշտությամբ եւ ողորմածությամբ: Սակայն, ըստ պատմիչի, երբ եկեղեցի ներթափանցեցին չար խորհուրդներով տարված հոգեւորականներ, Արծնում կամաց-կամաց սկսեց գլուխ բարձրացնել կաշառակերությունը, գողությունը, ագահությունը, անառակությունը եւ այլն: Մարդիկ հեռացան Աստծուց, Աստված էլ հեռացավ նրանցից եւ մի օրվա մեջ թշնամիները հանկարծ հարձակվելով Արծնի վրա, բոլորին սրի քաշեցին, իսկ եպիսկոպոսի ամբարներից սայլերով բազմաթիվ հարստություններ հանեցին: Պատմիչը սրանով հստակ ցույց է տալիս, որ այս սուրբ քաղաքը վերածվել էր պիղծ քաղաքի, ինչի համար էլ եղավ այս կոտորածը: Մարդիկ ինքնակամորեն դուրս եկան Աստծո  աջի պաշտպանությունից եւ մտան սատանայական ոլորտ՝ գայթակղվելով դիվային խաբկանքներից, ինչի ծանր հետեւանքը, Սոդոմ-Գոմորի պես իրենց վրա կրեցին: Ինչ կլիներ, եթե մի 50 տարի անց, մարդիկ մոռացության մատնելով  կոտորածի հիմնական պատճառը, որոշեին սրբացնել այս պղծության պատճառով կոտորածի ենթարկված մարդկանց: Կամ հիշենք Անիի կոտորածը: իսկ Ղազար Ջահկեցի կաթողիկոսը իր <Դրախտ ցանկալի> գրքում մանրամասն նկարագրում է Անի քաղաքի կոտորածից առաջ եղող վիճակը, թե ինչպես նրանք սուրբ Հովհաննես Պլուզ վարդապետին ծեծելով դուրս վտարեցին Անի քաղաքից, քանզի նա ամեն կերպ ջանում էր խելքի բերել պղծության մեջ խրված այդ ժողովրդին եւ ինչպես սուրբ վարդապետը բարձրանալով մոտակա բլուրը  դիմում է Աստծուն՝ ասելով. <Տեր, ես էլ չեմ աղոթում այս քաղաքի համար> եւ այդ ժամ լինում է Անիի մեծ երկրաշարժը եւ այդ երկրաշարժից դեռ ուշքի չեկած վրա են տալիս թշնամիները եւ կոտորում մնացածին, մի հատվածն էլ փախչում եւ դառնում են գաղթականներ:
16-17 դդ. պատմիչ Սիմոն Լեհացին Ղրիմի ափամերձ շրջաններում հանդիպելով Անիից փախաց եւ այնտեղ բնակություն հաստատած ժառանգներին, իր գրքի մեջ հորդորում է, որ այդ Ղրիմի հայերին չար աչքով չնայեն որպես Սոդոմ-Գոմորի ժողովրդի, այլ այնպես, ինչպես Սոդոմից փրկված Ղովտին: Լաստիվերցին Կարս քաղաքի կոտորածը հետեւյալ ձեւ է վերնագրում. <Թե ինչպես չարաչար պատժվեց այն հղփացած քաղաքը, որ Կարս է կոչվում>
Կարելի է մեր պատմությունից նման բազմաթիվ օրինակներ բերել, սակայն այսքանն էլ կարծում եմ բավական է, որպեսզի մենք կարողանանք տարբեր տեսանկյուններից նայել եւ քննարկել Մեծ Եղեռնի զոհերի սրբացման հարցը  եւ համեմատական անցկացնենք Արծնի, Անիի եւ Արեւմտյան Հայաստանի կոտորածների միջեւ: Կարծում եմ՝ պետք է ճշմարտության աչքերին ուղիղ նայել եւ հիշել, որ երկնքում կա Աստված եւ Նրանից է կախված թե ազգի օրհնությունը եւ թե անկումը: Ուզում եմ ասել, եթե Աստված չօրհնի, միեւնույնն է, ինչքան էլ պայքարենք, չենք հասնի մեր բաղձալի նպատակին, որ մեր հողերը եւ սրբությունները վերադարձվեն մեզ: Իսկ քաղաքական նկատառումներով սրբացնել կոտորածի ենթարկված մեր հայրենակիցներին, դա կարող է լինել նույնը, որ ինչ-որ նպատակներով ժամանակին սրբացնեին Արծնի կամ Անիի կոտորածներից ընկած այդ մարդկանց:
Չմոռանանք, որ Մեծ Եղեռնից առաջ արդեն իսկ մեծ հոգեւոր անկում էր ապրում հայ հոգեւոր կյանքը: Բազմաթիվ եկեղեցիներ եւ վանքեր դատարկվել էին հոգեւորականներից եւ վանականներից, եկեղեցիներին կից մատենադարանները դատարկել էին Սուրբ Գրքերից եւ դարձրել գինու ամբարներ: Ղարաբաղյան շարժման ժամանակ ելույթ ունեցող հարյուրամյա Պողոս վարդապետը պատմում էր, որ եղեռնից առաջ իր հայրը քահանա էր եւ պատարագի ժամանակ նա ծառայում էր իր հոր հետ եւ վկայում, որ եկեղեցին ամբողջովին դատարկ էր հավատացյալներից: «Քրիստոնյա Հայաստան» թերթում տպագրվեց մի հոդված մի քահանայի մասին, որը ծնված լինելով Ղարսում, որոշում է գալ Էջմիածին եւ ընդունվել ճեմարան եւ իր հուշերում գրում է, թե «Ես վերջապես դուրս եկա այդ պիղծ եւ անօրեն քաղաքից՝ Վանից»: Հիշենք նաեւ, թե Արեւմտյան Հայաստանում ինչպիսի բարքեր էր տիրում ժողովրդի մեջ: Դրա վառ ապացույցներից է «Կտոր մը երկինք» ֆիլմը: Մարդիկ հայերենը մոռացած քաղքենիորեն խոսում էին ֆրանսերեն, բազմաթիվ գրողներ իրենց աշխատություններում օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ պատճառներով ծաղրում էին եկեղեցուն եւ եկեղեցականներին: Շատերը դարձել էին մասոնական լոժաների անդամներ, ինչպես Գրիգոր Զոհրաբը եւ այլոք:
Ինչու ենք այս շեշտում: Մենք իհարկե, անկախ ամեն ինչից, պարտավոր ենք նրանց համար խնդրել մեղքերի թողություն եւ հոգու հանգստություն, բայց անխտիր սրբացնել նրանց, նշանակում է մոմ վառել Գրիգոր  Զոհրաբի նկարի առջեւ եւ խնդրել նրա բարեխոսությունը  Աստծո առջեւ մեր մեղքերի համար, ինչը, բնականաբար, անհեթեթ, անտրամաբանական եւ ծաղրելի արարք կլինի: Նորից ենք ասում, որ կան բազմաթիվ վկայություններ, որ շատ բարեպաշտ անձինք Մեծ Եղեռնի ժամանակ իսկապես արժանացել են նահատակության պսակին, բայց այս բանն ընդհանրացնել եւ թացն ու չորը խառնել իրար, դա աստվածամերժ արարք կլինի:
Այսօր մեր եկեղեցին նույնիսկ չունի սրբադասման կարգ: 16-րդ դ. սկսած ոչ ոք չի սրբադասվել, այնինչ, քիչ չեն եղել նրանք, ովքեր արժանի են եղել այդ պատվին, որի վառ օրինակներից է 17—րդ դ. մեր հրաշագործ հայրապետ Փիլիպոս կաթողիկոսը: Նախ ժողովրդի եւ պատմության կողմից պետք է այդ անձնավորությունը վկայված լինի սրբակենցաղ կյանքով եւ նրա մահվանից հետո էլ նրա գերեզմանի վրա պետք է հրաշագործություններ լինի: Ըստ Առաքել Դավրիժեցու, այս ամենն ավելիով երեւաց հենց Փիլիպոս սքանչելագործ կաթողիկոսի վրա, սակայն մինչ օրս նա չի դասվել սրբերի դասում եւ ոչ ոք այս հարցը չի քննարկում: Իսկ այս, շատ կասկածելի պարագայում մեծ քննարկումներ են գնում, ինչը եւս մեկ անգամ բերում է այն համոզման, որ սա անում են՝ ելնելով քաղաքական դրդապատճառներից: Մենք այսօր պարտավոր ենք մեղա գալ մեր եւ մեր նախնիների գործած մեղքերի համար, որ Աստծո ողորմության դռները բացվի Հայոց աշխարհի համար: Սա է միակ ելքը, այլ ոչ թե Արեւմուտքին հաճոյանալու աստվածամերժ ջանքերը:

[vahan]

Այսօր մեր եկեղեցին նույնիսկ չունի սրբադասման կարգ: 16-րդ դ. սկսած ոչ ոք չի սրբադասվել,

Ի՞նչ պետք է ակնկալենք սրբադասումից հետո հարգարժան Մանե։Սրբադասված հոգին պետք է բարձրանա մարդկա՞նց աջքին. թէ՞ Աստծո։

[mane]

Եթե անկեղծորեն քննվում է սրբադասման ենթակա մարդու կյանքը և  նրա բոլոր տվյալները համապատասխանում են սրբադասման համար, որն է` նախ պատմության կամ կենդանի մարդկանց կողմից նրա առանձնահատուկ բարեպաշտությամբ կենցաղավարելը կամ նահատակվելը հանուն Քրիստոսի և ապա մահվանից հետո նրա գերեզմանի վրա կամ նրա բարեխոսությամբ տեղի ունեցած հրաշագործությունները, ապա Եկեղեցին նրան կարգում է սրբերի դասին: Դա իհարկե չի նշանակում, որ  եթե չլիներ այդ սրբադասումը, ապա նա երկնքում սրբերի դասում չի կարող լինել, այլ նա դառնում է Աստծո մոտ բարեխոս մեր մեղքերի համար, որին կարելի է խնդրել նաև միջնորդության համար:
Ճիշտ է պատմության ընթացքում տարբեր եկեղեցիներում եղել են սրբադասման կարգեր, որոնք հիմնվել են համեմատաբար ավելի մակերեսային քննության վրա և որոշ ժամանակ անց նորից դուրս են բերել սրբերի կարգից: Այդ պատճառով էլ միգուցե մեր եկեղեցին շատ ավելի զգուշավոր է այդ հարցում և 17-րդ դ. հետո սրբադասում չի եղել: Սակայն այլ է ինչ-ինչ պատճառներով սխալվել, և այլ` նախօրոք իմանալով, որ դա սխալ է` գնալ այդ քայլին, այսինքն` զուտ քաղաքական դրդապատճառներով օգտագործել հոգևոր դաշտը: Իզուր չի ասվել. <Վայ նրանց, որոնք հոգևոր բաներ են խոսում նյութական կամ այլ բարիքների ակնկալումով>: