Հայոց ճաշկերույ&

[Satenik]

Ըստ իմ իմացածի և դիտարկումների, հայոց  ավանդական ճաշկերույթային մշակույթը  աշխարհում ամենամշակվածներից է:
Սակայն վերջին ժամանակների արհավիրքները՝ Ցեղասպանությունը, բոլշևիստական հակամշակույթը, ժողովրդի աղքատությունը, բերեցին մեր ավանդույթների որոշ փոփոխումների:
Խոսքս ավանդական  ազգային տոների մասին չէ, սա շատ ծավալուն և մասնագիտական նյութ է:
Կուզեի խոսել միայն ընտանիքի ներսում սեղան նստելու մասին և նեղ բարեկամական շրջապատով փոքրիկ ընտանեկան տոներ նշելու  կամ ուղակի սեղանի շուրջ երեկոներ անցկացնելու մասին:
Միշտ էլ այս բանը մեր, և կարծում եմ բոլորի, տանը եղել է: Բայց հիմա, երբ արդեն դադարել եմ երեխա և երիտասարդ լինելուց, ինձ սկսել են հետաքրքրել իրերի ավանդական կողմը:  Ձգտում եմ մոտենալ ավանդույթներին հնարավորին չափ շատ հարցերում, որովհետև արդեն բազմիցս համոզվել եմ,  թե որքան են ավանդական մոտեցումները հարստացնում և գեղեցկացնում կյաքնը, ստեղծագործական լիցք են հաղորդում թե քեզ, թե մարդկային հարաբերություններին,  թե մթնոլոտրին:
Խիստ ձանձրացել եմ ստանդարտ ու շտամպված "սովետական" տիպի  ինկուբատորային հավասարության  սկզբունքով անպատշաճ և գռեհիկ հարաբերություններից սեղանների շուրջ, թե հյուրընկալելիս և թե հյուրընկալվելիս:
Կուզեի այս բոշայությունը փոխարինել հնարավորին չափ մեր ավանդական մոտեցումներով, որտեղ ամեն մարդն իր անհատական հարգանքի և գնահատանքի տեղն ունի:
Կարծում եմ միտքս հասկանալի ՞ էր: 
Հիմա հարց:
Որո՞նք են այդ ավանդույթները, ինչպե՞ս են մեր նախնիք նստել ճաշի, նախաճաշի, ընթրիքի և ինչպես են վեր կացել: 
Ո՞վ է եղել աղոթք ասողը: Ո՞նց են նստել տանտերերն ու հյուրերը սեղանի շուրջ, ի՞նչ հերթականությամբ:  Կարճ ասաց ամեն ինչ հետաքրքրում է, ըստ Հայ Առաքելական Եկեղեցու:
Միայն չասեք Սաթենիկը պարապ է մնացել: Իսկի էլ ոչ՝ գերհոգնած եմ ու լիքը հոգսեր ունեմ:   Իսկ որպեսզի դիմանամ ծանրաբեռնվածությանս, ուզում եմ դիմադրողականությունս բարձրացնել դարերի մշակում անցած օգտակար ավանդույթներով:
Շատ քիչ, բայց հյուս ունեմ գոնե որոշ տեղեկություն ստանալ...

[Mariam]

Սաթենիկ,
Հարգում եմ բարի ցանկությունդ: Բայց խոսեմ ապրածիս- տեսածիս մասին:
Սկեսրայրի ներկայությամբ, տատս դատապարտված էր լռության, սպասարկում էր, գլուխը ծածկված, չէր նստում ճաշի: Սկեսրայրը - Աստված ողորմի - նրան ծեծում էր երեխաների ներկայությամբմ ու հայրս ատեց նրան ու բոլոր հայկական սովորությունները: Նաև նրա կինը, որ քահանայի դուստր էր, մերավ իր հարվածների տակ: Այդ կատարվեց Ֆրանսիայում:
Աղոթենք ճաշի համար, փառք տանք Աստուծո: Բայց թողնե՞նք որ կիներս նստենք ու հարգալիր վերաբերմունքին արժանանանք:

[Satenik]

Մարիամ ջան, աղոթքի մասին հարցս ավելի շատ ընթեռցողների համար էր տրված, ես գիտեմ աղոթքների մասին միքիչ: Իսկ եթե էլի լրացուցիչ բաներ իմանամ՝ ավելի լավ:
Իհարե, եթե աղոթքդ ու գործերդ իրար չեն համապատասխանում, ապա չգիտեմ ինչ արժե այդ աղոթքը:
Կնոջը ծեծելը՝ հայկական ավանդույթ չէ, հակառակը: Ավանդույթներից հեռացումը բերում է մեղքերի: Քանի-քանի՜ օրինակներ ունենք աչքներիս առաջ:
Ինձ մեր տանը ոչ ոք չի ճնշում, կաշկանդված չեմ, փառք Աստծո:
ՈՒստի կարող եմ ապրել միքիչ ավելի գեղեցիկ, հոգևոր, ստեղծագործ կյանքով: Հատկապես երեխաների համար եմ մտահոգված, որպեսզի օրինակ դառնամ նրանց համար, որ իմանան ճիշտը որն է:
Մենք մեծանում ենք՝ մեր երեխաներն էլ մեզ հետ: Նրանք արդեն սկսում են շատ բաներ հասկանալ: Մեր հյուրերն արդեն մենակ չեն գալիս, այլ իրեց զավակների հետ միասին:
Հիմնական մտահոգությունս երեխաներն են: Լավ բաներ տեսնեն ու սովորեն, որ ուժ ու դիմադրողականություն ունենան դիմակայելու կյանքի բազմաթիվ վարակիչ հիվանդություններին:

[Mariam]

Սաթենիկ, լուրջ խոսակցություն ստացվեց: Ավանդությունը ինչպես կազմվե՞ց: Օտար - մուսուլմանական - ազդեցություն չկրե՞ց: Ավանդությունները ինչքանո՞վ են տարբերվում կամ նմանվում ըստ հայկական գավառներին: Քրիստոնեությունից առաջ ի՞նչ ազդեցություն է պահել:
Հավատը կանանցից շատ ավելի մեծ սրբություն է պահանջում քան բոլոր ավանդությունները միացված, բացարձակ սրբություն է պահանջում: Հավատը փնտրելիս, մոտենում եմ Աստուծո պահաջած սրբության, բայց մերժում եմ ավանդության վրա քող սփռող մեղքը: Ավանդությունը խառն է, հեթանոս ու քրիստոնյա մարդու ստեղծագործությունն է, որը դարից դար անցնելիս փոփոխվել է, դեպի լավն ու վատը:
Դուն,ավանդության ճամբով գնալիս, ու ես՝ հավատի հավատարմությամբ, ինչո՞վ ենք նման կամ տարբեր, որտե՞ղ կարող ենք հանտիպել:
Համոզվա՞ծ ես, որ ավանդությունը մարդուն կփրկի: Դա, հավատը չե՞: Հիսուսը բոլոր ազգերի փրկիչն է: Բոլոր քրիստոնյաները ինչքանո՞վ և ինչո՞վ են նմանվում կամ տարբերվում:
Լուրջ ու հետաքրքիր ուսումնասիրության կարիկ կա:
Ամենայն բարին եմ մաղթում քո ընտանիքին:

[Satenik]

Մարիամ ջան, ես ճիշտն ասաց, չհասկացա ինչ ես ուզում ասել:
Բայց հարցերիդ մաս-մաս կպատասխանեմ, որքան որ կարողանամ:

Avantutyune intchpes kazmvets?
Սա կարծես թե հայտնի է: Կազմվեց անցյալի ու ներկայի փորձից, ներկայի և ապագայի պահանջներից, անհատական, ընտանեկան, հասարակական և էթնիկական փորձառությունից: Այն կուտակվում է, պահպանվում է և որպես գիտելիք ու փորձ, հաղորդվում է սերնդից սերունդ, մեկից մյուսին:

Otar aztetsutyunits zurk e? - orinak, musulmanakan aztetsutyune tche kerets?
Ավանդույթն ըստ էության այնպիսի կառուցվածք ունի, որ պաշտպանում է օտար վնասակար ազդեցություններից:
Եթե ենթարկվել ենք որևէ օտար քայքայիչ ազդեցության, ուրեմն չենք հետևել ավանդույթին:
Բայց, օտար ազդեցությունը միշտ չէ, որ բացասական է: Պատահում է, որ օտարի դրական փորձառությունը փոխառելով. ընդգրկում ես այն քո սեփական կյանքի մեջ, հարմարեցնելով այն քո կյանքի հանգամանքներին և օգտագործում որպես պաշտպանիչ ուժ: Հայերիս համար սրա վառ օրինակներից է քրիստոնեությունը, որը որպես այդպիսին ծագեց մեզ համար օտար պայմաններում, բայց որպես հզոր փրկարար ուժ արագ փոխառվեց և հարմարեցվեց մեզ: Ինչպես տեսնում ենք, մինչև այսօր, ավանդաբար, փոխանցվելով սերնդե-սերունդ իր լուսավոր ազդեցությունն է սփռում մեզ վրա:

Avantuytnern intchkanov en nmanvum kam tarpervum est haykakan gavarnerin?
Որոշ չափով տարբերվում են: Վրաստանի սահմանակից գավառները, օրինակի համար, իրենց անհրաժեշտ փորձն են հաղորթում սերնդներին, իսկ թուրքերի սահմանակիցները՝ իրենց: Օրինակ, հայկական տարազը տաբեր է եղել այն գավառներում, որտեղ մոտիկ թուրքեր են գտնվել՝ կանայք դեմքի կեսը ծածկել են:

Kristoneutyunits aratch intch aztetsutyun en pahel?
Մեծ ազդեցություն: Լեզուն, Հայրենիքը, ազգը, երգը, պարը, երաժշտությունը նույնն են, այստեղից բխող բոլոր հետևանքներով:

Dun, avantoytneri tjampov gnalis, u yes im -antznakan - havati havatarmutyamb,intchov enk nman gam tarper?
Ես հայ-քրիստոնյա եմ:

Hamozvatz es, or avantutyune martun kprgi?
Պիտի կույր և խուլ լինեմ, որ կասկածեմ սրանում: Նույնիսկ այն "սեռական կողնորոշում" կոչվածն  էլ են համարում ավանդական կամ ոչ ավանդական: Ավանդական են համարում այն, որ նորմալ է, բարոյական է, ճիշտ է, իսկ ոչ ավանդական՝ բոլոր տեսակի այլասերությունները:
Նույնիսկ իրենք՝ այլասերվածները իրենց կոչում են ոչ ավանդական:

Da, havate tche?
:)Լավ հարց է: Է: Նաև:

Hisuse bolor azgeri prkitchn e:
Գիտեմ:

Մաղթանքների համար շնորհակալություն: Փոխադարձաբար, Մարիամ ջան:

Չգիտեմ կարողացա տվածդ հարցերի շուրջ կարծքիս հասկանալի ձևով հայտնել, բայց որ հասկանայի ինչ ես ուզում ասել այս հարցերով, ավելի հասկանալի կպատասխանեի:

[Mariam]

Սաթենիկ, մի քանի օրինակ տամ: Հավատս գերակշիր եղավ երեխայիս դաստիարակության մեջ - տատս արտեն մահացել էր - ու, ի հարգանս նրան, Աստուծո ու Նրան պարգևած կյանքին,
երկար տարիներով դիեցրել եմ երեխայիս: Վստահաբար դու գիտես, որ մոր կաթը ոչ միայն կատարյալ սնունդ է - որը փոխվում է ըստ ծծկերի տարիքին, նրան բերելով ճիշտ այն՝ ինչ իր մարմնի կարիքն է, այլ և բուժիչ է, հիվանդությունների դեմ պաշտպանում է նրան: Երեխային երկար ատեն դիեցնելը ֆրանսիայում բացառիկ է, միայն օտար - արևելքցի - կինն է սա անում: Քրիստոնյա քրանսուհին երեք ,վեց կամ, բացառիկ կերպով ՝ մեկ տարի է դիեցնում, եթե անում է:
Նույնպես, հագվելու մեջ, հավատը պարկեշտություն է պահանջում ու համեստություն, ու այդ համեստությունը միավորում է բոլոր քրիստոնյա կանանց: Բացարձակապես մերժում ենք ցանկություն առաջացնող հագուստը: Հագվելիս, փառք ենք տալիս Աստուծո, հարգում ենք մեր մեջ Նրա պատկերը, որին հագել ենք մկրտությամբ:
Մյուս սովորությունների մասին, զրուցենք: Նորահարսերի պարտադրված լռության մասին, հայտնիր ինձ քո կարծիքը: Ոմանք դեմ չեն. ցանկանում են հիմա կիրարկել:
Նույնպես՝ սեղան նստելու կամ չնստելու մասին:Արցախում՝ հազվադեպ դեպքերում են միայն կանայք նստում իրենց հյուրերի հետ: Առանց պարկեշտության դեմ մեղանչելու, հնարավոր կլիներ բոլորս միասին նստեինք ճաշի շուրջ: Պարկեշտությունը մեր հոգու մեջ է, ու կապ չունի սեղան նստելու կամ չնստելու տղամարդկանց հետ: Ցանկանո՞ւմ ես նոր սերունդին սովորեցնել այս սովորությունը, կամ  սովորեցնել պարկեշտությունը հոգուց երբեք չհանել:

[Satenik]

Noraharseri databartvatz lrutyan masin haytnir intz ko kartzike: vomank dem tchen!

Մարիամ, չվատանաս, բայց ես էլ դեմ չեմ: Այ եթե դու ինձ բացատրես թե ինչ առանձնակի խոսակցության կարիք ունես սկեսրայրիդ հետ, ես երևի կհասկանամ: Բացի "ոնց եք"-ից, "ինչ կա-չկա"-ից, "եկեք ճաշելու"-ից, "սուրճ կամ թեյ խմե՞ք"-ից ուրիշ ի՞նչ կարելի է խոսել սկեսրայրի հետ: 
Ես մի տեսակ քաշվում եմ սկեսրայրիցս ու ինձ համար նրա հետ հատուկ շփումը ավելորդ լարվածություն է:
ՈՒրիշ բան սկեսուրս: Ժամերով պատահում է խոսում ենք իրար հետ տարբեր բաներից, շների հացն էլ կտրում ենք:
Բայց եթե սկեսրայրս ինձ հարց է տալիս որևէ հարցի շուրջ, ասենք հարցնում է "այսինչ բանը անե՞նք թե ոչ", ես միշտ պատասխանում եմ. "դժվարանում եմ ասել" ու առաջարկում որ հարցնի ամուսնուս: Ես ի՞նչ գիտեմ նա ինչ հեռահար գաղափարից ելնելով է հարցը տալիս, հո ժամերով հարցուփորձ չե՞մ անելու, տարեց տղամարդ է, հետո էլ մի բան այնպես չասեմ, դե արի... Երևի սա է եղել պատճառը, որ հարսերը չեն խոսել սկեսրայրերի հետ:
Ինչ վերաբերվում է սեռերով բաժանվելուն սեղան նստելիս, սա, Մարիամ ջան, հայկական ավանդույթ չէ: Եվ շատ տգեղ բան է, համաձայն եմ, պարկեշտության հետ էլ որևէ կապ չունի:

[Mariam]

Հակոբ Մնձուրին՝ արևմտահայ գրող  - 1886,1996 - վկա է այս ավանդույթի մասին: Նրա հիանալի երկերը հաստատում են այդ ավանդույթի տարածումը Խարբերդ գավառում:

[Satenik]

Հմ , չեմ էլ իմանում: Կհետաքրքրվեմ, շնորհակալություն, Մարիամ ջան:

[Zatik]

Այդպիսի ավանդույթ գոյություն ունեցել է,Սաթենիկ ջան:Դա նկարագրված է նաև գրականության մեջ , նաև տատուցս եմ լսել: 30:)Մեծ ընատնիքներում առաջինը ճաշի էին նստում տղամարդիկ, որոնց սպասարկում էին  հարսները , երիտասարդ կանայք:Բայց ոչ նորահարսերը:Հետո կանայք երեխաների հետ:
Ժամանակները փոխվել են ,սակայն տղամարդու դերը սեղանի մոտ մնացել է նույնը :Մեր ընտանիքում բոլորս միշտ նստել ենք միասին :Մայրս առաջինը մատուցել է հորս ,հետո մեծ եղբորս և այդպես ըստ տարիքի:Հայրս էլ չէր  ուտում այնքան ժամանակ մինչ մայրս իրեն էլ չեր լցնում:
Հյուր ընդհունելուց պահպանվել է նույն ավանդույթը:Մատուցում էր  առաջին հերթին տարիքով մեծ տղամարդուն: